Stel, je gaat op een blind date met een gruwelijke foto

Wel of geen gruwelijke beelden – een dilemma dat te gelaagd is om in één keer te analyseren. De belangen van een maker om iets gruwelijks vast te leggen zijn bijvoorbeeld anders

De rol van fotografie verandert voortdurend. Fotografie is een machtig en nuttig communicatiemiddel, en als zodanig een steeds vanzelfsprekender instrument in ons dagelijks leven. Een foto kan je tonen wat er aan de andere kant van de wereld gebeurt, wat je vrienden op dit moment een paar kilometer verderop beleven en welke producten een wildvreemde je via Marktplaats aanbiedt.

Fotografie is in staat je te verleiden en te misleiden. Het medium kan oorlogen veroorzaken en helpen beëindigen. Maar de werking is vaak onbewust, terwijl het nuttig zou zijn als we daar meer bij stil konden staan, om te plaatsen waar een bepaalde reactie vandaan komt. Dat geldt zeker voor foto’s waarop gruwelijke dingen te zien zijn, waardoor ze allerlei emoties oproepen.

De afgelopen maanden heb ik me verdiept in het effect van gruwelijke beelden. Na het verzamelen, bekijken en categoriseren van zulke foto’s, en na te hebben nagedacht over wat de term ‘gruwelijk’ überhaupt betekent, heb ik geprobeerd te achterhalen wat er gebeurt op dat eerste moment dat ik in aanraking kom met een gruwelijke foto.

Als het moment op een blind date waarop je de ander voor het eerst ziet – als een blind date met een gruwelijke foto.

1. Het begint met een bepaalde verwachting

Net als een echte blind date, begint ook een blind date met een foto nooit zonder verwachtingen. Zie ik in een museum bijvoorbeeld een familiefoto hangen, dan zou het goed kunnen dat daarop een welgestelde familie is afgebeeld. Dan moeten we op date naar een duur restaurant. Als een foto in de krant staat, kan het zijn dat hij zich meer achter zijn vaste partner verschuilt – de tekst.

Als een foto digitaal is, dan kan deze vluchtig en lichtzinnig zijn. Misschien niet zo’n trouw type dus, maar wel iemand die sociaal, gezellig en van alles op de hoogte is. De foto in een familiealbum is het type dat herkenbaar is en zijn emoties toont. Het type dat appeltaart bakt, voor een warme sfeer zorgt en me kan troosten als ik verdrietig ben.

Kortom, allemaal verwachtingen gebaseerd op ervaring, persoonlijke en sociale omgeving en kennis. Een voorbeeld:

Vijf foto’s van tanks. Foto 1A is een historisch document, een afbeelding gemaakt in september 1950 van een U.S. M46 Pattontank in Korea. Je hebt een verwachting van hoe oorlog eruitziet, dus interpreteer je het beeld ook zo. Dit is een oorlogsfoto. Op foto 1B staat een vergelijkbaar model tank, maar dan in een museum. Door je kennis en verwachting over die context, heb je ook een andere ervaring bij het bekijken van deze foto. Dit is dezelfde soort tank, maar nu als museumobject geportretteerd. Het gaat om esthetiek en historische waarde. Op foto 1C staat een Leopard 2 in actie. Door het vuur ziet hij er gevaarlijk uit. Dit is een foto van een wapen. Op foto 1D zie je een 3D-model, van een hobbymodelbouwer. Deze tank is onecht en dus ongevaarlijk, hij doet denken aan computerspelletjes.

Door je kennis en verwachting over die context, heb je ook een andere ervaring bij het bekijken van deze foto

Foto 1E laat zien dat persoonlijke betrokkenheid de ervaring van een beeld kan veranderen. De perceptie van het beeld verschilt per context en kijker. De man in de tank kan mijn opa zijn, of jouw opa. Als mijn opa is overleden tijdens de oorlog, krijgt de foto voor mij weer een andere betekenis. Kom ik deze foto in een museum tegen, dan is het beeld anoniem en representeert het een historische gebeurtenis. Deze man staat dan symbool voor alle mannen die tijdens die oorlog hebben gevochten.

Allemaal verwachtingen, gebaseerd op voorkennis, en kennis over de context. Als mijn verwachtingen onjuist zijn, zal dat later blijken. Maar door de verwachting bepaal ik in elk geval welke kleren ik aantrek voor deze blind date.

2. Dan komt de inbeelding

Hier zit ik dan. Hoe langer ik wacht, hoe zekerder ik me voel. Zolang ik alleen ben heb ik nog controle over de situatie. Nog wel. Uit recent onderzoek van MIT blijkt dat 13 milliseconden voldoende zijn voor het brein om te herkennen wat er op een foto staat. Een eerste indruk is dus zo verkregen, maar wel met het gevaar dat het oordeel daardoor oppervlakkig blijft. Want mijn verwachtingen zullen mijn eerste indruk kleuren. En als die nou niet blijken te kloppen?

Als voorbeeld nemen we mijn ontmoeting met foto 2A hieronder.

Ik zie een tank, en ga ervan uit dat dit een echte tank is. Maar als ik wat langer kijk, zie ik dat er iets niet klopt. Aan de onderkant zie ik lijnen die op textielnaden lijken. De banden kloppen ook niet. Dus bedenk ik dat dit ook een opblaastank kan zijn. Een dummytank die wordt gebruikt om de vijand – en mij – te misleiden. De ontmoeting met de bevriende foto 2B hieronder helpt me het beeld beter te begrijpen:

Doordat ik iets zie wat ik niet verwacht – vier soldaten die een tank optillen – ben ik alert en ga ik beter kijken. De bevriende foto’s bieden elkaar context, en mij begrip. Dat ik word verrast, vind ik leuk. Misschien wordt deze date wel een succes.

Soms kan context – die luidruchtige vriend – zo sturend zijn dat het moeilijk is om objectief te blijven. Je blik raakt vernauwd, je ziet alleen nog wat je verwacht te zien. Kijk maar naar foto 2C hieronder:

Wat is het eerste waaraan je denkt? Net als ik aan de onthoofdingsfilmpjes van IS? Een paar pixels in bepaalde kleurstelling zijn genoeg om herkenning met het beeld op te roepen dat zo veelvuldig is gepubliceerd, dat het in korte tijd diep in onze geheugens verankerd zit.

Maar dat wil niet zeggen dat de associatie klopt. Het beeld hierboven heb ik zelf gemaakt. Met een aubergine, kakivrucht, blauwe achtergrond en de rand van een beige tafel, die dient als horizon.

Soms zijn niet alleen voorkennis en context misleidend, maar ook de content op de foto zelf. Dat betekent dat we waakzaam moeten zijn. Verwachtingen zijn in orde, aannames niet. Elke foto, net als elke date, verdient dezelfde aandacht. Een gruwelijke foto kan afschrikken, zo erg dat je je ogen dichtdoet of wegkijkt. Waardoor je niet beter kijkt.

Zo kun je in een ontmoeting met foto 2E zodanig worden afgeleid door het bloed dat het niet bij je opkomt dat het om een pop en nepbloed gaat. Had je daarentegen een date met foto 2F, dan had je waarschijnlijk meteen gezien dat datzelfde bebloede lichaam een pop is. Puur door hoe de foto zich gedraagt, welke taal hij spreekt, wat hij je wil laten zien.

De foto’s hierboven zijn een portret en een landschap. Geen twijfel mogelijk, want dit heb je al zo vaak gezien. Dat de vrouw triest kijkt, kan allerlei redenen hebben. Ze kan een lerares zijn, of een verkoopster. De foto is onpersoonlijk, maar niet onvriendelijk. Dit is niet een foto van iemand die zijn oma heeft gefotografeerd. Je kunt zien dat er een andere relatie was tussen deze vrouw en degene die haar fotografeerde. Het is een oude foto, maar wel professioneel gemaakt.

Ga je vervolgens met deze vrouw praten, dan vertelt ze je dat ze Juana Bormann heet en in verschillende concentratiekampen heeft gewerkt tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 1945 is ze geëxecuteerd voor haar misdaden.

Dat soort aanwijzingen in het beeld maken mij nieuwsgierig en dwingen mij tot gesprek met dit beeld

Net zo misleidend is het groene landschap, met glooiende heuvels en mooie bomen. Niks in de foto vertelt dat dit de plek is van de Slag om Verdun, die tijdens de Eerste Wereldoorlog plaatsvond en waarbij honderdduizenden mensen om het leven kwamen. Dit is het decor van een van de bloedigste veldslagen in de geschiedenis. Niks in de foto verraadt dat bloederige verleden. Tegelijk geven de – overigens wat amateuristische – compositie en belichting aan dat er wel degelijk een aanleiding was dit landschap te fotograferen. Dat soort aanwijzingen in het beeld maken mij nieuwsgierig en dwingen mij tot een gesprek met dit beeld.

Tot nu toe gaat het dus goed met mijn blind date. Ik heb het verloop nog redelijk onder controle. Verwachtingen vermengen zich met eerste indrukken. En met twijfel.

3. Vervolgens is er de verdenking

Deze fase is cruciaal. Naarmate het gesprek vordert, wordt het beeld ingewikkelder. Er blijkt nog veel meer te ontdekken. Tenminste, als ik ervoor opensta. Ik kan verder worden verrast, of worden afgeschrikt. Ontmoet foto 3A:

Ik zie een collage van twaalf mensen. Jong en oud, kleur en zwart-wit. Twaalf pasfoto’s, van verschillende bronnen. Zou die oudere man de leraar zijn van de elf kinderen? Maar als dit een klas is, waarom is er dan niet een foto gemaakt van al deze mensen op hetzelfde moment? Ik ontdek meer, in foto 3B:

Een rommelige kantine. Zo zag onze kantine op school er vroeger ook altijd uit na de pauze. Hoewel, nu ik wat langer kijk zie ik ook een schoen en een jerrycan. En wat doen al die gele bordjes daar? Je kunt zien dat deze foto echt met een reden is gemaakt. De foto is niet mooi, maar misschien wel nuttig. Om een moment vast te leggen, als bewijsvoering. Wat wil deze foto mij vertellen?

Wat zal ik doen? Mijn date ontvluchten voor het hoofdgerecht wordt geserveerd, of blijven zitten en de dialoog aangaan? Misschien is deze foto helemaal niet goed voor mij, is het erg heftig wat hij me wil vertellen. Wat moet ik zeggen als het een heftige traumatische ervaring blijkt te zijn?

Ik twijfel omdat ik bang ben een foute beslissing te nemen waar ik later spijt van krijg. Tegelijk ben ik ook nieuwsgierig, want ik heb het gevoel dat ik iets nieuws kan ontdekken. Misschien leer ik iets wat mij zal verrijken. Dus blijf ik zitten en ga de dialoog aan.

De foto’s blijken gerelateerd aan het bloedbad op Columbine High School, waar op 20 april 1999 twee jongens elf medestudenten en een leraar doodschoten en vervolgens zelfmoord pleegden. De twaalf individuen hebben allemaal hun eigen verhaal, maar representeren samen een tragisch incident waarachter een grotere, maatschappelijke problematiek schuilgaat. Zonder dat de foto’s de gruwelijkheden tonen, vertellen ze me wat heeft plaatsgevonden.

Door foto’s 3A en 3B kijk ik anders naar bijbehorende foto’s 3C en 3D. Het is een stuk van een schoolfoto, gemaakt voor het schietincident. In de linkerbovenhoek zijn jongeren te zien die met hun handen pistolengebaren maken naar de camera. Niemand zag daar op dat moment een gevaar in. Dat is nu wel anders, nu we weten dat twee van deze jongens twaalf anderen doodschoten.

Weg verwachtingen, weg aannames. En toch, ik wil deze foto leren kennen. Hij heeft mij nodig om begrepen te worden. Het gaat niet langer over de dingen die ik al wist, maar over wat ik nog kan leren.

4. Wacht eens even: er komt verandering!

Dit begint een echt goede date te worden. Hij is spraakzaam, en hoewel niet alles wat hij vertelt leuk is, hebben we wel interessante gesprekken. Hij vertelt over waar hij is geweest, wat hij heeft gezien, wat de fotograaf dacht toen hij hem maakte. Hij vertelt over de tijd waarin hij is gemaakt, over techniek, visuele lijnen, mode en geschiedenis. En zijn verhalen raken me. Omdat we overeenkomsten blijken te hebben. Zoals bijvoorbeeld mijn hoogtevrees:

Door de blik van de fotograaf, kan ik mij (enigszins) verplaatsen in de gedachten en ervaring van die persoon. Net als de emoties die ik zelf inbreng, bepalen ze mijn blik. Hetzelfde geldt voor de gevonden voorwerpen van slachtoffers van het neergestorte vliegtuig MH17:

Voorwerpen die iedereen kent. Een koffer, een T-shirt, toilettas en reispapieren. Spullen die in elk huis gevonden kunnen worden, doet de tragedie naar al die huizen verplaatsen. Bij mij roept deze foto nóg weer andere emoties op. Omdat ik Oekraïense ben, is mijn perceptie anders. En nabestaanden die vrienden of familie hebben verloren bij deze ramp, zullen met veel heftiger emoties naar deze foto kijken. Ook al zijn er alleen alledaagse objecten te zien, toch kan dit beeld veel soorten emoties oproepen.

Door goed te luisteren én vragen te stellen, ontdek ik door welke elementen in de foto ik word geraakt. Zeker een gruwelijke foto kan heftige emoties oproepen, waardoor ik boos of verdrietig word of er niet langer naar wil kijken. Als ik eenmaal weet wat het in de foto is dat mij raakt, begrijp ik ook beter waar de heftige emoties vandaan komen.

Foto 4C hierboven vind ik afstotend om naar te kijken. Het is een close-up van een dode vrouw, gemaakt op hetzelfde moment en op dezelfde plek als foto 4D. Maar naar deze laatste foto kan ik beter kijken. Toch maakt deze me ook verdrietiger dan foto 4C. Dat komt door de mensen op de foto, waarin ik me kan verplaatsen en die me een verhaal vertellen. De foto roept empathie op. Soms is die reactie bijna fysiek, zoals voor mij geldt bij de foto’s hieronder:

De foto’s hierboven van huidziekten zijn gemaakt met medische redenen, om kennis te delen. Mij geven ze de rillingen. Van foto 4E krijg ik jeuk aan mijn eigen tenen. Foto 4F vind ik ook erg naar om te bekijken. Ik snap niet wat ik zie, ik kan het bijna niet geloven. Ik probeer langer te kijken, maar merk dat ik steeds mijn blik wil afwenden.

De foto’s hierboven zullen bij iedereen afschuw oproepen. Maar in veel gevallen kan wat de een gruwelijk vindt voor een ander geen probleem vormen. Daarom zullen we het nooit eens worden over wat precies gruwelijk is. En daar gaat het ook niet om. Als je maar voor jezelf ontdekt wat je gruwelijk vindt. En belangrijker nog: waarom. Zodat je herkent dat het niet altijd het beeld zelf is dat heftige emoties oproept, maar het ook jouw eigen interpretatie kan zijn die je ervaring van het beeld bepaalt.

5. Het toetje van de avond: de bekroning!

Het is een lange avond die anders is gelopen dan verwacht. Maar het toetje kan de kers zijn. Wat levert zo’n avond op? De foto’s waren gruwelijk, maar ook interessant.

Hoe gruwelijk ook, van elke foto kun je iets leren. Als je maar durft goed te kijken

Een foto kan lief en begrijpelijk zijn, maar ook heftig, oneerlijk en somber. Een foto kan simpel en duidelijk lijken, en toch gelaagd blijken. Als je de werking van foto’s beter begrijpt, word je er minder snel door misleid. Dan kan het beeld begrip en inzichten opleveren. Gruwelijke beelden kunnen – zeker als ze worden gepubliceerd in media – erg negatieve reacties oproepen. Omdat ze verdrietig of boos maken, en afschuw of een hopeloos gevoel oproepen. Maar dat wil nog niet zeggen dat gruwelijke foto’s niet goed en nuttig kunnen zijn. Hoe gruwelijk ook, van elke foto kun je iets leren. Als je maar durft goed te kijken.

Ik ben vandaag veranderd. Ik word nooit meer zoals ik was. Door dit vijfgangendiner. Als ik deze foto’s niet meer opzoek, kan het zijn dat ik ze nooit meer zie. Het kan ook zijn dat ze plotseling weer langskomen, tussen andere foto’s. In elk geval zal ik ze altijd herkennen en herinneren. Deze foto’s zijn als extra ogen, die mij met een andere blik naar de wereld kunnen laten kijken. En daarom hoop ik nog heel veel – ook gruwelijke – foto’s te ontmoeten.