Waarom ontvluchtte de Soedanese president Zuid-Afrika?

Hij voert al oorlog sinds hij in 1989 president van Soedan werd. Zodoende behoort Omar al-Bashir in allerlei smadelijke categorieën tot de wereldtop:

• Zijn oorlogsstrategieën behoren tot de dodelijkste ter wereld (2,5 miljoen in Darfur en Zuid-Soedan).
• Vrijwel nergens werden zoveel dorpen platgebrand als in Soedan (alleen in Darfur al 1.500).
• Zijn verschroeide-aardetactiek bracht een recordaantal daklozen teweeg (7 miljoen).

In 2009 vond het Internationaal Strafhof in Den Haag (ICC) genoeg bewijs te hebben verzameld om te doen waarvoor het is opgericht: mensen zoals Omar al-Bashir voor het gerecht slepen.

Dat had gevolgen voor een Afrikaanse Unie-top in Zuid-Afrika afgelopen weekend. Het Zuid-Afrikaanse gerechtshof verbood de Soedanese president namelijk het land te verlaten tot uitsluitsel kon worden gegeven over Bashirs mogelijke rechtsgang.

De macht van Zuid-Afrika’s president Jacob Zuma reikte echter verder dan die van de rechter. Zuma zorgde er persoonlijk voor dat zijn gast veilig kon vertrekken. Saillant detail: de Dalai Lama was vorig jaar niet welkom in Zuid-Afrika.

Wie is Omar al-Bashir?

Bashir kwam in 1989 aan de macht toen hij als legerleider een coup pleegde. Vanaf dag één regeerde hij met harde hand. Arabische milities richtten bloedbaden aan onder de voornamelijk zwarte bevolking in de randgebieden van het land, politieke tegenstanders werden uitgeschakeld en duizenden burgers werden van hun land verjaagd.

Hoewel Bashir weinig onderwijs genoot en bekendstaat als een heethoofd, is hij een meester in het verdeel-en-heersspel. Door rivalen tegen elkaar op te stoken, trok hij steeds meer macht naar zich toe. In de burgeroorlog tegen zwarte rebellengroepen uit het zuiden van het land vielen meer doden door gevechten onderling dan tijdens gevechten tegen het Soedanese leger.

In 2011 werd het zuiden van Soedan onafhankelijk. Dat betekende geen einde aan de onrust in Soedan. In het westelijke Darfur, waar in 2003 rebellen de wapens opnamen tegen discriminatie van overheidswege, vinden tot op de dag van vandaag bombardementen plaats.

In de Noebabergen in het zuiden van het land, waar rebellen na een mislukt referendum in 2011 de wapens oppakten, vielen in de afgelopen vier jaar volgens het lokale burgerjournalistencollectief Nuba Reports nog 3.740 bommen op burgerdoelen.

Ondanks herhaalde pogingen van de Verenigde Naties om hem tot rede te dwingen, lukt het Bashir telkens de dans te ontspringen. Veto’s worden geblokkeerd door bondgenoten als China en Rusland, sancties worden opgeheven en verschillende landen negeren de eis van het ICC om hem op te pakken wanneer hij op bezoek is.

Bashir weet als geen ander hoe je strategische bondgenootschappen smeedt. In Jemen steunt hij de Saoedi’s in hun strijd tegen de sjiitische Houthi’s; tegelijk drijft hij handel met Iran, de aartsrivaal van Saoedi-Arabië.

Ook Nederlandse beleidsmedewerkers en bedrijven vallen voor zijn charmes. In 2007 prees de Economische Voorlichtingsdienst (EVD) van het Nederlandse ministerie van Economische Zaken Soedan nog aan als de ‘tijger van de Afrikaanse economieën.’ Pas na Kamervragen paste de EVD de tekst op hun website aan door ook te verwijzen naar de grove mensenrechtenschendingen in het land. Toch verklaarde het toenmalige kabinet dat ze geen reden zag om de handel met Soedan te ontmoedigen.

Wat heeft hij gedaan?

Bashir wordt door het ICC gezocht voor genocide, misdaden tegen de menselijkheid en oorlogsmisdaden die tussen 2003 en 2006 zouden zijn gepleegd in Darfur. Daar worden tot op de dag van vandaag mensen gedood, verkracht en verdreven.

In 2013 bezocht ik de zuidelijke Noebabergen en zag ik hoe burgers en akkers werden gebombardeerd, ouderen verhongerden en een zesjarig meisje omkwam bij een luchtaanval. Toen ik de rampplek de volgende dag bezocht, trof ik haar familie huilend aan terwijl ze naar graankorrels zochten in de nasmeulende resten van hun huis. Ze wilden niet verhongeren.

Het afgelopen jaar groeide de economie van Soedan fors, wat vooral te danken is aan de enorme voorraden olie, goud en uranium die het land herbergt. Van die rijkdom ziet de zwarte bevolking in de randgebieden vrijwel niets terug. Alles vloeit naar het rijke, Arabische noorden van het land.

Terwijl Bashir vrijwel geen cent investeert in hulp aan zijn eigen bevolking en voedselhulp zelfs nadrukkelijk verbiedt, investeerde hij de afgelopen jaren fors in de opbouw van een eigen wapenindustrie en de import van zware wapens. Wapens waarmee hij oorlog voert én oorlogen in de regio mogelijk maakt. In Zuid-Soedan, Tsjaad, zelfs bij Islamitische Staat in Syrië werd materieel teruggevonden.

Waarom is hij niet eerder opgepakt?

Het overgrote deel van de verdachten die door het ICC worden gezocht, komt uit Afrika. Dit zorgt voor veel afkeer op het continent. ICC wordt als neokoloniaal gezien.

Dit zorgt ervoor dat Bashir de afgelopen jaren ongestoord verschillende staatsbezoeken kon afleggen. Zo reisde hij onlangs nog naar Saoedi-Arabië, Egypte en afgelopen week dus naar Zuid-Afrika.

Het was ook lange tijd de vraag of het ICC Bashir wel echt wilde oppakken. In december 2014 maakte de aanklager van het ICC, Fatou Bensouda, nog bekend dat haar onderzoek naar de veronderstelde misstanden in Darfur werd gestaakt vanwege het gebrek aan politieke wil om de verdachten ook daadwerkelijk op te pakken. Al tien jaar was er niemand meer opgepakt.

De verbazing was dan ook groot toen Bashir in Zuid-Afrika ineens wel werd tegengehouden. Dat president Zuma uiteindelijk de helpende hand toestak, komt hem op zware kritiek te staan in binnen- en buitenland.

Maar wie Bashir een beetje kent, had ook eigenlijk niet anders verwacht.