Door deze tunnel liep ’s werelds meest gezochte man zijn vrijheid tegemoet

Terwijl we ons uiterste beste doen niet ons hoofd te stoten tegen het lage plafond van de tunnel, schudt een van mijn Mexicaanse collega’s het hoofd. ‘Pinche Chapo,’ mompelt ze. ‘Verdomde Chapo. Alleen hij had zoiets voor elkaar kunnen krijgen.’

Ik kan haar geen ongelijk geven. De tunnel waar we in staan, is anderhalve kilometer lang. Hij is uitgegraven vanuit een heuvel in het zicht van de Altiplano-gevangenis in het plaatsje Almolaya de Juárez, iets ten westen van Mexico-Stad.

Alleen hij was in staat geweest om de mankracht en te middelen te mobiliseren om dit voor elkaar te krijgen

Het is er stoffig en benauwd. De tunnel is één meter zeventig hoog en amper één meter breed. Ik kan me er nauwelijks in bewegen en het is er aardedonker, maar er is net genoeg licht om te zien dat de gravers geen half werk hebben geleverd. Een plastic buis, aangesloten op een pomp, biedt ventilatie. Een omgebouwde brommer dient als motor voor een karretje op een geïmproviseerde rails, volgens de organisatie die ons rondleidt gebruikt om de modder en het steengruis af te voeren.

We proberen ons voor te stellen hoe Joaquín Archivaldo Guzmán Loera, alias ‘El Chapo’ (‘De Korte’), hier afgelopen zaterdag doorheen liep, toen hij vanuit de Altiplano-gevangenis verdween.

’s Werelds meest gezochte man, Mexico’s machtigste drugsbaron, de leider van het Sinaloakartel, de man die februari vorig jaar tot opluchting van het hele land eindelijk was opgepakt, kroop om 20.52 uur het gat in dat de tunnelgravers hadden gemaakt in de doucheruimte in zijn cel.

Het enige punt in de gevangenis waar geen beveiligingscamera op gericht was.

Pinche Chapo. Alleen hij was in staat geweest om de mankracht en de middelen te mobiliseren om dit voor elkaar te krijgen. Alleen hij was, nadat hij in 2001 al in een karretje met wasgoed uit de Puente Grande-gevangenis in Guadalajara was ontsnapt, in staat om iedereen in Mexico op zo’n spectaculaire manier te vernederen.

Chapo daagt iedereen uit

Toch mag het niet verbazen. Al zijn hele leven daagt Chapo iedereen uit. En of het nu de Mexicaanse of Amerikaanse autoriteiten of rivaliserende bendes zijn, hij blijft ze steeds te slim af. Dit ondanks zijn leeftijd (afhankelijk van de bron is hij 58 of 60 jaar oud) en het feit dat hij nauwelijks kan lezen of schrijven. Chapo is de belichaming van de zwakte van de Mexicaanse staat, de straffeloosheid en de voortwoekerende corruptie.

Hij is ook de machtigste crimineel ter wereld, de meest gezochte man sinds de dood van Osama Bin Laden. Als oprichter en leider van het Sinaloakartel heeft hij vanuit de bergen van Sinaloa, een kuststaat in Noordwest-Mexico, een imperium opgebouwd dat op grote schaal marihuana, crystal meth, heroïne en cocaïne naar de Verenigde Staten smokkelt. Niemand weet precies hoe groot het kartel is en hoeveel drugs Chapo jaarlijks de grens over weet te krijgen, maar zelfs de meest conservatieve schattingen stellen dat de Mexicaanse drugshandel naar de VS jaarlijks minstens 6 miljard dollar waard is.

Het Sinaloakartel beheerst volgens het Amerikaanse anti-drugsagentschap ongeveer de helft van die markt. In 2009 plaatste het Amerikaanse zakenblad Forbes hem zelfs in zijn befaamde miljardairslijst met een eigen vermogen van meer dan 1 miljard dollar. Waarschijnlijk is dat nattevingerwerk, zeker is dat Chapo een van de rijkste en machtigste criminelen ter wereld is.

Als eerste naar het geboortedorp van El Chapo

Dat was niet altijd zo. Chapo werd geboren in La Tuna, een gehucht in de ruige bergen van de Sierra Madre Occidental, op ongeveer vijf uur van Sinaloa’s deelstaathoofdstad Culiacán. La Tuna bestaat uit huizen van één verdieping, gebouwd van lemen bakstenen, met golfplaten daken. Het is alleen bereikbaar over onverharde wegen die zich door een adembenemend mooi landschap kronkelen.

Toen ik in 2013 La Tuna bezocht, was ik de eerste buitenlander die de tocht had ondernomen

Toen ik in 2013 La Tuna bezocht, was ik de eerste buitenlander die de tocht had ondernomen. Na een uitputtende rit in een terreinwagen was me bij aankomst meteen duidelijk waarom. Het dorpje is vergeven van de gatilleros - kartelleden die bewapend met automatische geweren de bergen in trekken, op weg naar de opium- en marihuanavelden. Kleine, eenmotorige vliegtuigjes vliegen bijna ieder uur naar een nabije landingsbaan die speciaal is aangelegd om de heroïne en cannabis naar de Amerikaanse grens te vliegen.

Volgens de weinige informatie die over zijn jeugd beschikbaar is, groeide Chapo hier op in bittere armoede. Als kleine jongen leed hij vaak honger en probeerde hij wat geld te verdienen door sinaasappels te verkopen. Het was het recht van de sterkste; iedereen is er gewapend en conflicten worden vaak met het geweer beslecht.

Van oudsher is de drugshandel de enige ontsnappingsmogelijkheid. Cannabis wordt er sinds begin vorige eeuw verbouwd, opium sinds de jaren veertig. De kleindochter van de Chinese arts die opium introduceerde in het gebied, woont er nog steeds; ze runt nu het enige hotel in Badiraguato.

Waar hij het ambt leerde (en de grootste werd)

Het was Pedro Avilés Pérez die in de jaren zestig en zeventig van lokale opiumboer uitgroeide tot de eerste drugsbaron van het gebied. Hij was namelijk de eerste die de productie én distributie vanuit de bergen van Sinaloa tot aan de Amerikaanse grens regelde. Vanuit de organisatie van Avilés ontstond het eerste drugskartel van Mexico, geleid door Miguel Ángel Félix Gallardo, bijgenaamd ‘El Padrino’ (‘De Peetvader’).

In de jaren zeventig richtte Félix Gallardo het Kartel van Guadalajara op. Onder een grote groep drugshandelaren uit Badiraguato en omgeving die aan El Padrino schatplichtig waren, verdeelde hij het Mexicaanse territorium.

Chapo was een van die drugshandelaren. Hoewel hij nog geen hoge rang had, viel hij bij zijn superieuren op door zijn geslepenheid en zijn ambitie. Chapo kreeg, samen met zijn kompanen Ismael Zambada en Juan José Esparragoza, de Pacifische smokkelroute van Sinaloa naar het Amerikaanse Arizona.

Iedere drugsbaron heeft zo zijn eigen smokkelwijze. Voor Chapo waren het tunnels; onder zijn leiding werden honderden tunnels onder de Amerikaanse grens door gegraven

Interviews met ondergeschikten van Chapo uit die tijd schetsen het beeld van een intelligente en charismatische man die zijn club organiseerde als een moderne multinational. Chapo wordt verder beschreven als een man met een priemende, indringende blik. Iemand die liever te weinig zegt dan te veel. Iedere drugsbaron in Mexico heeft zo zijn eigen favoriete smokkelwijze. Voor Chapo waren het tunnels; onder zijn leiding werden honderden tunnels onder de Amerikaanse grens door gegraven, vaak minstens zo secuur aangelegd als de tunnel waar hij zaterdag door ontsnapte.

Zo onopvallend als Chapo’s smokkeltunnels waren, zo onopvallend was zijn levensstijl. Uit anekdotes en getuigenverklaringen blijkt dat Chapo, ondanks zijn enorme macht en rijkdom, er geen opvallende levensstijl op nahoudt. In La Tuna heeft hij voor zijn moeder een grote villa gebouwd, verder loopt hij niet met zijn rijkdom te koop, gebruikt hij zelf geen drugs en wordt hij nooit op feesten gezien.

Wel houdt hij van vrouwen. Hij heeft zijn leven lang minnaressen gehad en is drie keer getrouwd. Zijn huidige vrouw, Emma Coronel, was achttien jaar toen ze in 2007 met hem trouwde. Bekend is dat hij ten minste negen kinderen heeft; in ieder geval drie zoons zijn ook actief in zijn kartel.

In de jaren tachtig en negentig viel Félix Gallardo’s kartel uit elkaar, maar Chapo’s organisatie bleef gestaag groeien. Hoewel Chapo in een interview in februari vorig jaar tegen de Mexicaanse journalist Carlos Loret de Mola zou hebben gezegd dat hij persoonlijk meer dan tweeduizend mensen zou hebben vermoord, zou hij geen voorkeur voor geweld hebben.

Liever gebruikt Chapo corruptie. In Culiacán, Sinaloa’s hoofdstad, doet het verhaal de ronde dat als een nieuw politiecommandant aantreedt, de enveloppen met dollars de volgende dag al in het politiebureau arriveren.

Corruptie is in Mexico, zeker onder de autoriteiten, altijd de normaalste zaak van de wereld geweest. Vaak kan er, zeker op lokaal niveau, nauwelijks onderscheid worden gemaakt tussen autoriteit en georganiseerde criminaliteit. Wie genoeg middelen heeft, kan als topcrimineel een staat in een staat creëren. Chapo maakte daar gretig gebruik van en was uitermate succesvol. Toen hij in 1993 in Guatemala werd opgepakt en in Mexico in de Puente Grande-gevangenis werd opgesloten, slaagde Chapo erin de gevangenis volledig te corrumperen. In 2001 ontsnapte hij. Hij werd door een gevangenismedewerker in een karretje wasgoed naar buiten gereden. Alle poorten stonden open, niemand greep in.

Het drugskartel als moderne multinational in het Mexico van nu

In 2006 ontketende oud-president Felipe Calderón de Mexicaanse drugsoorlog door duizenden militairen in te zetten tegen de georganiseerde misdaad. De militarisering van de criminaliteitsbestrijding verstoorde de machtsbalans tussen de kartels. Een bloedig conflict volgde, waarin meer dan 80.000 mensen omkwamen. Een nieuwe generatie drugshandelaren stond op. Een generatie die liever geweld gebruikte dan corruptie.

Chapo niet. En híj bleef overeind. Terwijl andere kartels elkaar en de autoriteiten op steeds gewelddadiger wijze bestreden, hield Chapo zich schuil en leidde hij het Sinaloakartel vanuit de schaduw.

Bijna al zijn generatiegenoten zijn de afgelopen jaren omgekomen of gevangengenomen, maar Chapo bleef het Sinaloakartel leiden als een moderne multinational, een los samenwerkingsverband van cellen dat ook wel ‘De Federatie’ wordt genoemd, met Chapo als de CEO.

Toen hij vorig jaar februari werd opgepakt in een hotel in badplaats Mazatlán, na een uitputtende operatie van de Mexicaanse marine en grootschalige hulp van de Amerikaanse autoriteiten, zwoer de huidige Mexicaanse president Enrique Peña Nieto dat Chapo nooit meer zou ontsnappen. ‘Het zou onvergeeflijk zijn als het weer zou gebeuren,’ zei de president in een interview.

Hij had beter moeten weten. De ontsnapping van Chapo uit Altiplano, Mexico’s strengst beveiligde gevangenis, is net zo pijnlijk als die van 2001. Wederom lijkt het erop dat hij het gevangenispersoneel volledig wist te corrumperen: 22 medewerkers worden vastgehouden op verdenking van medeplichtigheid.

De wijze waarop zijn mannen, zonder dat dit ooit werd opgemerkt, een tunnel naar de gevangenis konden graven en hij erdoor kon ontsnappen, is exemplarisch. In het Mexico van nu is het opnieuw de sluwe, oude Chapo die door corruptie een verbijsterde federale regering en een verbijsterd Mexico te slim af is.

Chapo-kenners die ik de afgelopen weken heb gesproken, stellen dat hij hoogstwaarschijnlijk weer gewoon het kartel zal gaan leiden vanuit Sinaloa. Javier Oliva, hoogleraar nationale veiligheid aan de Nationale Autonome Universiteit van Mexico: ‘Dat hij zó wist uit te breken, waarbij hij zoveel manschappen en middelen wist te mobiliseren, toont aan dat hij nooit de controle over zijn organisatie kwijt is geraakt.’