Hoe de Hollandse tomaat de boycot van Poetin overleefde

Bijna een jaar geleden, op 7 augustus 2014, trok een siddering door de wereld van de tuinbouw. Op die dag vaardigde de Russische president Vladimir Poetin zijn al langer gevreesde oekaze uit. Per omgaande verklaarde hij zijn land verboden gebied voor westerse landbouwproducten, waaronder alle verse groenten en fruit uit de Europese Unie.

Deze importstop, die voor een jaar gold, kan als vergelding worden gezien voor de sancties die het Westen tegen de Russische Federatie had opgelegd vanwege haar dadendrang in Oekraïne.

In Nederland brak in die dagen een nogal patriottische paniekstemming uit.

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube

Zo vond op de Dam het tomatensmijtfestijn plaats. Uit protest tegen de Russische boycot sloegen Amsterdammers de tomaten maar op elkaar kapot.

Gelukkig had de tomatensmurrie een reinigende werking op de straatsteentjes van de Dam, zoals de gemeente Amsterdam had laten onderzoeken alvorens toestemming te verlenen voor deze ludieke vorm van tomaten doordraaien.

Ook het bedrijfsleven betoonde zich solidair. Supermarkten maakten goede sier met adhesiebetuigingen. En Unilever haakte gretig in op de boycot door gratis vleesproducten, maaltijdpakketten en recepten te verschaffen aan de ruim 35.000 huishoudens die een beroep doen op de voedselbanken. Je hoefde alleen nog de overtollig geworden groente toe te voegen voor een volledige maaltijd.

Vooral met de populaire tomaat kon in de nazomer van 2014 goede stemming worden gemaakt. Friese tomatentelers kookten in een marathonsessie 2400 potten soep, naar de kilometers die Friesland van Moskou scheiden. De algemene gedachte was: ‘onze telers’ van hun tomaten af helpen nu buitenlandse tomaten het land dreigden te overstromen.

In die stemming van nationale adhesie wilden maar weinigen weten hoe het nu echt zat met de gevolgen van de Russische importstop. Waren de gevolgen echt zo groot als de commotie deed vermoeden?

Ten eerste: Rusland is als afzetmarkt voor tomaten tamelijk onbeduidend

Er werd door de tuinbouwsector vorige zomer regelmatig aan de crisis rond de EHEC-bacterie in 2011 herinnerd, die ‘onze telers’ voor honderden miljoenen had gedupeerd. Ook toen had Rusland de deur dichtgegooid. En ook toen was er een flink beroep gedaan op de middelen van de Europese Unie – van hetzelfde ‘Brussel’ dat in veler ogen alleen maar geld kost.

De EU-markt is min of meer verzadigd, en de tomatenproductie blijft maar stijgen, de Nederlandse voorop

Bij de EHEC-bacterie was de schade vooral ontstaan doordat de export van komkommers en tomaten naar Duitsland op zijn gat kwam te liggen. Het buurland, panisch voor ziektekiemen, had bij voorbaat de glasgroenten als boosdoener aangewezen.

Vergeleken bij Duitsland en bijvoorbeeld Engeland is Rusland tamelijk onbeduidend als Nederlandse afzetmarkt voor tomaten, en nog onbelangrijker voor het exporteren van andere groenten en fruit. De export van alleen tomaten vanuit Nederland naar Duitsland is al anderhalf keer zo groot als de export van alle groenten en fruit bij elkaar naar Rusland.

Maar, toegegeven: het enorme land is wel de hoop voor de toekomst van de Nederlandse tuinbouw, die nieuwe afzetmarkten nodig heeft. De EU-markt is min of meer verzadigd, en de tomatenproductie blijft maar stijgen, de Nederlandse voorop. Het politieke gewirwar vormt hoe dan ook een streep door de rekening.

Alhoewel, de tomaten waren vóór de boycot al in Rusland (en het overschot was er ook al)

De jaarlijkse Nederlandse uitvoer van tomaten en andere glasgroenten naar Rusland was al vóór augustus, toen de boycot werd uitgeroepen, goeddeels op bestemming, en dat was in 2014 ook het geval. Dit leek in de patriottische sferen van die augustusdagen glad vergeten. Er werd nog meer vergeten.

Al weken vóórdat Poetin zijn importstop afkondigde, hadden de nieuwsbrieven van de vakmedia bericht over de dramatische dumpingprijzen van de tomaat: ‘Doos is meer waard dan de tomaten erin.’ In België werden in de zomer van 2014 veel tomaten doorgedraaid, net als een jaar eerder, zo viel te lezen.

In Nederland is het woord doordraaien al decennialang taboe, de daad nog meer. Men spreekt van ‘marktinterventie’ en ‘uit de markt nemen,’ rekbare begrippen. Dergelijke ingrepen zijn bestemd voor noodsituaties, zoals genoemde EHEC-crisis in 2011. Niettemin had de Nederlandse tuinbouw rond 1 augustus 2014 bij het ministerie van Economische Zaken ‘interventie’ aangevraagd voor tomaat en paprika.

Het drama van het overaanbod aan tomaten, met spotprijzen voor telers als gevolg, was dus allang aan de gang toen Rusland op 7 augustus zijn sancties afkondigde. Het bestond in feite al jarenlang. Sterker nog: de stijgende export van tomaten richting Rusland in de periode voor de boycot was juist te danken aan die lage prijzen.

Bovendien: de sector schatte de schade wel erg somber in

De brancheorganisatie GroentenFruit Huis had direct berekend dat ‘de sector’ door de Russische sancties een miljard euro aan export zou mislopen; andere organisaties kwamen nog veel hoger uit. Maar niet iedereen doorzag dat cijfer, om het zachtjes uit te drukken.

Het bleek, zoals ook te zien is in de keurig bijgeleverde statistieken, de meest zwartgallige voorspelling van de verloren handelswaarde in de hele Hollandse landbouwsector, inclusief zuivel en vlees. Het leeuwendeel van dit bedrag is bovendien niet gebaseerd op Hollands product, maar op waren uit de andere EU-staten en van daarbuiten, die voor de duur van de boycot niet via Nederland zouden kunnen worden doorgevoerd naar Rusland. En dan nog treft de Russische boycot slechts twee tot drie procent van de totale agrarische export van Nederland, waarvan de helft zuivel.

Eerst met GMO-geld de productie opvoeren en dan met nieuwe subsidies de overproductie uit de markt halen. Toch een beetje krom

In de tuinbouw wist men heus wel dat er bij de nieuwe voorstelling van zaken iets wrong. Een Venlose inkoper schreef na twee dagen van Russische sancties op een van de vakwebsites: ‘Net alsof de tomaten vóór de boycot nog de kostprijs opbrachten.’ Hij noemt het onjuist dat de belastingbetaler voor de overproductie zou moeten bijspringen, ‘die de Nederlandse telers met behulp van de Rabobank zelf gecreëerd hebben.’ Een Emmense groothandelaar schreef over de verlangde steun uit Brussel: ‘Eerst met GMO-geld de productie opvoeren en dan met nieuwe subsidies de overproductie uit de markt halen. Toch een beetje krom.’

Bovendien verwachtte de sector een flinke ‘vervolgschade’: Poolse appels en tomaten, Belgische peren en andere overgeschoten verse waren zouden in Nederland met dumpingprijzen het fragiele marktevenwicht komen verstoren. Wel goed nieuws voor de consument, denk je onwillekeurig. Maar juichen werd taboe verklaard. Solidariteit met de tuinders was geboden.

Ten slotte: de echte schade werd elders geleden

De tuinbouw heeft meer last van het, allang bestaande, tomatenoverschot dan bijvoorbeeld van een teveel aan appels. Tomaten kun je namelijk, anders dan appels, niet in koelcellen bewaren. Niettemin bleek algauw dat de Europese fruittelers meer de dupe waren van de importstop dan de glasgroentetelers. Met name die in Polen en Litouwen, waar de export naar Rusland essentieel is, leden flinke schade.

Al was die schade lang niet zo groot als met name het eerste land claimde, aldus een zegsman van de Dutch Produce Association voor groenten en fruit. Achter zijn hand vertelde hij ‘dat er in zo’n geval wel even een waarschuwend telefoontje van ons richting Europese Commissie gaat.’

Op afstand van Oost-Europa volgden België en Nederland. De Belgische overheid maakte bekend dat ze haar telers vanwege het dreigende Europese overaanbod zou betalen om 2000 hectare appels en peren van de bomen te laten vallen. Daartoe mochten chemische middelen worden ingezet die normaal uit den boze zijn.

Nationale sentimenten gaan tegen de handelsbelangen in

Hoe het ook zij: in Nederland werd de leus ‘Koopt Nederlandsche waar’ uit de mottenballen gehaald. In de Eerste Wereldoorlog had de Hollandse tuinbouw ook onder handelsbeperkingen geleden, en toen leek dit een gepast antwoord. In de hitte rond de handelsoorlog van nazomer 2014 wilde Sybrand van Haersma Buma de klok een eeuw of meer terugzetten.

In de hitte rond de handelsoorlog van nazomer 2014 wilde Sybrand van Haersma Buma de klok een eeuw of meer terugzetten

De Nederlandse landbouw moest, aldus de CDA-leider, ‘zelfvoorzienend’ worden. Grappig is dat Vladimir Poetin met de Russische landbouw hetzelfde beoogt, met de boycot als tactische zet. Ook Buma’s christendemocratische evenknie in de Bondsrepubliek riep de Duitsers op vanaf nu louter Duitse tomaten en appels te eten.

Sybrand Buma had beter naar zijn partijgenoot Maxime Verhagen kunnen luisteren. Deze had in 2012 als vicepremier de stemming van ‘minder Europa’ proberen te keren met harde positieve feiten over de open EU-markt. Stel dat elk land de grenzen dicht zou gooien voor verse groenten en fruit. Welk staat is dan het meest de dupe? De exportkanjer in verse groenten: Nederland!

Nederland is zelfs wereldexportkampioen in tomaten. Tachtig tot negentig procent van de Nederlandse tomaten wordt voor de uitvoer geteeld. Het CBS had in 2012 voor de aardigheid berekend dat dit 62 kilo tomaten per inwoner is. Al zou de Nederlander tien keer zo veel inlandse tomaten willen consumeren dan hij nu doet, dan nog helpt dat de Nederlandse economie niet echt vooruit. Aan alle schakels van de exportbusiness wordt namelijk geld verdiend. Een ander deel van zijn rijkdom dankt Nederland aan de doorvoer van buitenlandse groenten, fruit en andere agrarische producten.

En dan: het wonder van de stijgende prijzen

Uit de bijval die Buma uit het land had gekregen, niet alleen van eurosceptici maar ook uit de ecohoek, waar men de droom van regionalisme verwoord zag, blijkt hoezeer Holland in deze dagen ten prooi was gevallen aan verwarring.

Die verwarring zou snel nog groter worden. Want wat bleek? Al een week na het begin van de Russische importstop waren de marktprijzen voor tomaten en andere kasgroenten opeens weer op het normale niveau. Sterker, ze waren, aldus de branche, stijgend naar een niveau zoals dat maandenlang niet was gekend. De media meldden de oorzaak van dit wonder keurig: ‘ Kou doet effect boycot teniet.’

De tomatenoogst bleek in no time dertig procent lager te liggen dan verwacht, en de marktprijzen werden navenant hoger. De zo begeerde interventie vanuit Brussel, waarbij groente wordt opgekocht tegen bodemprijzen, was voor glasgroente na een weekje Hollands rotweer met te weinig zon al niet meer nodig. De toegezegde 125 miljoen euro voor Nederlandse telers kon de EU, en daarmee de Europese belastingbetaler, voorlopig in kas houden.

Vreemd genoeg werd de kentering in de situatie amper opgemerkt. Alleen in de media van de tuinbouwwereld zelf, waar men eerst, voor het ergste geval, met grof geschut had gezwaaid, werd de omslag onomwonden vermeld. Het weer slaat om, dat kennen ze wel. Fijn zo, geen gezeur meer, aan het werk!

Solidair tegen de vijand uit het oosten

De rest van Nederland had zich in een hartverwarmende solidariteit tegen de vijand uit het oosten gewenteld, en leek niet uit dat warme hol te krijgen.

De overheid had zich op haar beurt vastgebeten in een rampenscenario waarin de telers als slachtoffers figureerden van de Russische boycot. Staatssecretaris Sharon Dijksma, op Economische Zaken belast met land- en tuinbouw, had waarschijnlijk niet uit het raam naar de donkere Hollandse luchten gekeken.

Op 3 september stelde ze in de Tweede Kamer nog meer geld voor de Nederlandse tuinders in het vooruitzicht dan die in Brussel gereserveerde 125 miljoen, waarop tot dat moment overigens slechts tachtig bedrijven een beroep hadden gedaan – ze meldt het zelf. Ze beloofde de Kamer ook nog in Brussel te gaan pleiten voor ‘gesubsidieerde productievermindering.’ Dijksma benadrukte verder dat inmiddels ‘duizenden kilo’s groenten en fruit hun weg vinden naar de voedselbanken.’ Voor dit goede doel wilde ze de telers nog een extra bedrag geven, boven op de kostenvergoeding van de EU.

‘Voedselbank’ was die weken hét trefwoord in de goednieuwsshows tegen Poetin. En de tomaat werd een dankbaar symbool van alle goeds

‘Voedselbank’ was die weken hét trefwoord in de goednieuwsshows tegen Poetin. En de tomaat werd een dankbaar symbool van alle goeds. Je zag al voor je hoe de cliënten van de Nederlandse Voedselbanken een exportberg aan tomaten door de strot geduwd kregen. Het feit dat die berg niet door Poetins toedoen was ontstaan en bovendien als sneeuw voor de zon was verdwenen, paste niet in het plaatje.

Steun aan een voedselbank klinkt sympathieker dan tomaten niet oogsten, laat staan ze doordraaien. In de woorden van staatssecretaris Dijksma: ‘Deze tomaten komen gelukkig goed terecht.’ Hebben de voedselbanken de toestroom aan tomaten in deze maanden kunnen verwerken? Dat kun je wel stellen.

Navraag in mei 2015 bij een paar managers voor de instroom bij Voedselbanken Nederland leert namelijk dat het hier om een bijna eenmalig mediaevent ging. Een van hen, Aad Schoneveld, mailde: ‘We hebben maar één keer tomaten gehad en dat was die beroemde levering aan Arnhem. (...) Daarna geen tomaat meer gezien. Wel met regelmaat paprika, bloemkool en veel appels.’

De Duitse radio was er nog net op tijd bij om een ‘uitzonderlijke levering’ van 32 kistjes tomaten en witlof bij de Voedselbank Maassluis te verslaan. In werkelijkheid ging het dus om ‘peanuts,’ zoals Volkskrant-columnist en argumentendeskundige Frank Kalshoven zei in een genadeloze analyse van de opgeklopte berichtgeving over de Russische handelsboycot.

Nederland kende in 2014 een recordoogst aan groenten uit de kassen. Over heel 2014 heeft Nederland tien procent meer groenten en fruit geëxporteerd dan het jaar ervóór

Van alle soorten interventies, dat wil zeggen: het opkopen van tomaten met Brussels geld, levert een gift aan de voedselbank telers de hoogste vergoedingen op. Maar de tomaten brachten op de markt alweer meer op dan de subsidies zouden doen. En de branche leeft nu eenmaal niet van mooie gebaren. De voedselbanken kregen het halfjaar erop heus nog wel eens tomaten, maar dat waren de gebruikelijke onverkoopbare restpartijen.

De Nederlandse tomatentelers hadden in 2014 geen slecht jaar, individuele rampspoed daargelaten. De lage energieprijzen speelden daarbij prettig mee. Weliswaar daalt de prijs voor tomaten door het overaanbod op de Europese markt door de jaren heen enigszins, maar uit de statistieken 2010-2014 blijkt dat die prijzen, op een inzinkinkje in augustus na, in 2014 minstens op gemiddeld niveau waren gebleven. Volgens LEI heeft de verwachte extra concurrentie (van bijvoorbeeld de Poolse tomaat) het Nederlandse exportvolume evenmin nadelig beïnvloed.

Niet alleen voor de tomaat, voor de gehele Hollandse glasgroentebranche heeft de Russische boycot nauwelijks gevolgen gehad, behalve dan die extra media-aandacht voor de nationale tomaat. Nederland kende in 2014 een recordoogst aan groenten uit de kassen. Over heel 2014 heeft Nederland tien procent meer groenten en fruit geëxporteerd dan het jaar ervóór, en dat ondanks de problemen bij de fruitexport, die met concurrentie uit veel meer landen te kampen heeft dan de tomatenuitvoer.

Sterker, de Nederlandse export van verse groenten en fruit naar Rusland was in 2014 groter dan in 2013. Dat komt doordat er, al voordat de boycot inging, niet alleen meer tomaten naar Rusland waren uitgevoerd dan ooit binnen zeven maanden (53.718 ton), maar tevens meer uien, peren en kool. Toegegeven, over héél 2013 had Rusland ruim 73.000 tomaten uit Nederland geïmporteerd, en die hoeveelheid werd in 2014 niet gehaald. Maar dankzij de veerkracht van de Hollandse exporthandel gingen er vanaf de nazomer 2014 meer tomaten en andere groenten dan voorheen naar de traditionele afzetmarkten als Duitsland en Engeland.

In 2014 heeft slechts één enkele Nederlandse tomatenteler een beroep op de Europese steunmaatregelen hoeven doen (uitzonderlijke pechsituaties), in 2015 geen één. Toch loopt de Russische boycot van de tomaten nog altijd door.

Poetin is een welkom schrikbeeld

Wat een goed nieuws al met al! Waarom is dat niet net zo hard van de daken geschreeuwd als in augustus 2014 het nieuws van een nationale ramp door de Russische importstop? Waar bleef staatssecetaris Dijksma nu met een statement? Je las alleen maar over nóg meer geld dat ze ter beschikking stelde. Een fonds van overheid en banken van maar liefst 200 miljoen lag voor 2015 klaar, met onder meer risicoarme leningen en fiscale voordelen voor tomaten- en andere telers die last hadden van Russische importstop.

Of ging het hierbij eigenlijk om telers die last hadden van hun eigen overproductie en die van anderen? En/of om banken die dáárvan weer last hadden?

Wie wat waar vertelt, daar gaat het in politiek en bedrijfsleven om. Vladimir Poetin doet het goed als schrikbeeld, beter dan selfmadeoorzaken voor lage prijzen. Het is de kunst om alle potjes op het vuur te houden, want niet alleen die tegenvallers, ook de successen kunnen EU-geld opleveren. En het weer kan tenslotte altijd omslaan.

Dit is een bewerkte voorpublicatie uit het boek De tomaat en de bizarre wereld van vers voedsel van Annemieke Hendriks, dat begin 2016 bij uitgeverij Nieuw Amsterdam zal verschijnen.