IJsland is helemaal geen voorbeeldland. Er kan zo een nieuwe crisis uitbreken

Driehonderd bouwkranen, terwijl er maar tweehonderdduizend mensen in Reykjavik en omgeving wonen. Crisisspecialist Robert Aliber vond het maar apart toen hij in 2007 door de IJslandse hoofdstad reed. De professor aan de Universiteit van Chicago voorspelde dan ook dat de bubbel binnen een jaar uit elkaar zou spatten.

Daar waren nog meer signalen voor. Een aantal grote banken was niet lang daarvoor geprivatiseerd, waarna zij grote risicovolle investeringen buiten IJsland deden en enorme hoeveelheden buitenlands geld aantrokken. De Nederlanders die een account openden bij Icesave hebben het geweten.

Eind 2008 kwam Alibers voorspelling uit: binnen enkele dagen vielen de drie belangrijkste banken van het land om. De IJslandse regering nam een pakket maatregelen aan dat een kapitaalvlucht moest voorkomen. Zo werd het IJslanders verboden om hun geld in het buitenland te investeren en mochten zij alleen op vertoon van hun vliegticket – beperkt – buitenlands geld opnemen voor een vakantie. De Nederlandse overheid stond ondertussen garant voor Icesave-spaarders tot een bedrag van 100.000 euro, wat IJsland later moest terugbetalen. Bovendien werden de bankdirecteuren en een aantal bankiers die zich bewust schuldig hadden gemaakt aan marktmanipulatie opgesloten, wat in de rest van Europa en in de Verenigde Staten nooit gebeurde.

Poul Thomsen, die destijds het IMF-steunprogramma in Reykjavik aanbood, schreef in 2011 een trotse blog over IJsland. Macro-economisch gezien was er herstel, want het bbp groeide weer. Er werd een begin gemaakt aan het afbetalen van de schulden en de toeristische sector groeide flink.

Sindsdien wordt IJsland geregeld aangehaald als schoolvoorbeeld van herstel na een economische crisis, bijvoorbeeld in de context van crashes in Ierland, Cyprus en Griekenland.

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube

De vraag is of dat terecht is. De kapitaalrestricties zijn na bijna zeven jaar nog steeds niet opgeheven. Ook het afbetalen van de schulden uit 2008 staat nog in de kinderschoenen, zoals te zien in onderstaande grafiek van IJslands schulden in het buitenland:

‘Ik maak me nog steeds zorgen over IJsland,’ zei Kyle Bass, oprichter van het hedgefund Hayman Capital en een van de weinigen die de hypotheekcrisis in Amerika goed voorspelde.

Dus hoe zit het: is IJsland een voorbeeldland, of staat het er helemaal niet zo goed voor?

Zorgen over een nieuwe crisis

Wie naar Reykjavik afreist en met IJslanders praat, merkt al snel dat velen zich nog steeds zorgen maken over een nieuwe crisis.

Om die zorgen te begrijpen, ging ik naar het kantoor van Fjárfesting Makelaars aan de Borgartún, in een gedeelte van Reykjavik dat gerust het financiële district te noemen is – voor zover een stad van honderdtwintigduizend inwoners in districten op te delen valt. Salesmanager Guðjón Sigurjónsson heeft er een gehaast moment om een aantal vragen te beantwoorden.

De huizenprijzen stijgen nog steeds, waarmee ze bijna hetzelfde niveau als vlak voor de crash hebben bereikt

‘In 2011 waren we hier met drie mensen, intussen met zeven. Dat is inclusief onze nieuwe secretaresse. Na de crash hebben we bij Fjárfesting de huizenprijzen flink zien stijgen, tot 50 procent van de originele waarde. En ze stijgen nog steeds, waarmee ze bijna hetzelfde niveau als vlak voor de crash hebben bereikt.’

Guðjón Sigurjónsson heeft voornamelijk klanten die een appartement kopen om het aan toeristen te verhuren, via Airbnb bijvoorbeeld. ‘Aangezien IJslandse investeerders hun geld niet in het buitenland kwijt kunnen, hebben ze zich massaal op de binnenlandse huizenmarkt gestort. De tijd is er rijp voor: IJsland is momenteel heel populair als toeristische bestemming.’

Ellert Finnbogason is verhuurmakelaar met een bestand van 24 appartementen. Hij vertelt: ‘Het centrum van Reykjavik verandert snel. Oudere huizen worden afgebroken, waarvoor in de plaats nieuwe hotels komen. Het centrum wordt vooral bewoond door toeristen, en dan alleen tijdens het hoogseizoen.’

Hoe dat zo snel ging? ‘Een wanhopige maatregel na de crash was om buitenlanders korting te geven op de aankoop van kronen. Daardoor hadden zij tot wel 25 procent korting op het kopen van vastgoed. Veel rijke Amerikanen bezitten hier nu zomerhuisjes, die een groot deel van het jaar leeg staan.’

Nog steeds niet afbetaalde binnen- en buitenlandse schulden

Een blik op de vastgoedindex van Reykjavik laat zien dat de vastgoedprijzen inderdaad bijna zijn gestegen tot de hoogte van vlak voor de crash in 2008. En een rondgang door Reykjavik leert dat er weer flink gebouwd wordt: het barst er van de bouwkranen.

Maar er zijn meer signalen dat de economie niet volledig hersteld is.

Voor jonge starters is het geen optie meer om met een middenklasse-inkomen nog een huis te kopen in Reykjavik, waardoor IJslanders nu in hetzelfde schuitje zitten als veel Amsterdammers of Londenaren. Volgens de twee bovengenoemde makelaars is het voor starters al vrijwel onmogelijk om in de stad iets te kopen.

En de IJslanders die voor de crash een hypotheek afsloten, zitten veelal met monsterschulden. Aangezien hypotheken in IJsland verbonden zijn aan de koers van de kroon, groeiden de hypotheken met tientallen procenten tijdens de crash. Vorig jaar bood de IJslandse regering daarom een hulpprogramma aan om deze schulden te verlagen, wat door het IMF werd bekritiseerd. Het land moest eerst de buitenlandse schulden maar eens afbetalen.

Dat hulpprogramma was ook een van de verkiezingsbeloften van de Piratenpartij. ‘Niemand zou bankroet verklaard mogen worden vanwege een financiële crash die de uitlenende partij heeft veroorzaakt,’ staat te lezen in hun programma. Momenteel heeft de Piratenpartij drie van de 63 zetels in het parlement, maar zij staan voor één derde van de stemmen in de peilingen.

‘Ik zou niet willen zeggen dat het er even slecht uitziet als vlak voor de crisis,’ zegt piratenleider Birgitta Jónsdóttir. ‘Destijds hadden we een vastgoedbubbel en een krankzinnige bancaire sector, nu alleen het eerste. Toch hoeft er maar weinig te gebeuren voordat het weer misgaat. Veel mensen zijn naar Noorwegen vertrokken om daar werk te zoeken, maar nu de olieprijs laag blijft, komen zij terug. Het probleem is dat er hier ook geen werk voor ze is.’

Binnen vijf jaar een nieuwe crash

Gunnar Grímsson is directeur van de Citizen Foundation in Reykjavik. Samen met komiek en ex-burgemeester van Reykjavik Jón Gnarr zette hij een digitaal platform op waarop burgers ideeën konden plaatsen ter verbetering van hun stad. De populairste ideeën zouden door het gemeentebestuur bekeken worden. Inmiddels zijn er bijna vijfhonderd ideeën ten uitvoer gebracht en kent het platform 70.000 gebruikers.

Ik zou zeggen dat een rijke groep IJslanders juist erg geprofiteerd heeft van de crash. Die zien het nut van een volgende wel in

Volgens Gunnar Grímsson leeft er veel onvrede onder de bevolking over de manier waarop met de crisis is omgesprongen, ook al zijn er enkele bankiers berecht. ‘Doordat mensen uit de middenklasse hun huizen onder de marktwaarde moesten verkopen om van hun hypotheek af te komen, konden de mensen die toch al bulken van het geld – de één procent, als je het zo wilt noemen – winsten maken door die huizen op te kopen. Ik zou zeggen dat een rijke groep IJslanders juist erg geprofiteerd heeft van de crash. Die zien het nut van een volgende wel in.’

‘Als ik om me heen kijk, en iedereen weer dure campers en dergelijke zie kopen op krediet, dan zie ik hetzelfde gedrag als in de jaren voor de crash. Het zou me zeer verbazen als we niet binnen vijf jaar een volgende crisis hebben. Eigenlijk hebben we niets anders gedaan dan proberen uit dit gat te klauteren, terwijl we hopen dat we niet in een volgend gat vallen. Intussen is de economie niet structureel veranderd.’

Dus?

De IJslandse crisis in 2008 is geregeld een kanarie in de kolenmijn van de globale crisis genoemd. De relatief kleine banken konden veel minder lang doen alsof ze meer waard waren dan ze eigenlijk waren zonder dat het misging. Maar ook al heeft IJsland banken failliet laten gaan, schuldige bankiers opgesloten, strikte maatregelen genomen en de broekriem aangehaald, toch ziet het er na zeven jaar dus nog steeds niet goed uit voor de inwoners van het land. De maatregelen hebben de enorme financiële zorgen in het leven van de middenklasse namelijk niet weggenomen.

Natuurlijk kunnen we IJsland niet één op één vergelijken met andere landen die met een economische crash te maken hebben (gehad). In het geval van Griekenland en Ierland bijvoorbeeld, is het grote verschil dat IJsland altijd zijn eigen muntsoort heeft gehouden, waardoor de koers daarvan kon zakken en de export van bijvoorbeeld vis daarmee weer kon aantrekken. Maar wat we wel kunnen vaststellen, is dat het IMF keer op keer IJsland aanhaalt als succesverhaal, net als economen als Nobelprijswinnaar Paul Krugman. Dit terwijl er minstens evenveel redenen zijn een nieuwe IJslandse crash te verwachten.

Update (16-09-2015): In een eerdere versie werd gesuggereerd dat er een nieuwe bubbel werd opgeblazen. Dat is onzeker en dus geschrapt.