Hoe werd Boko Haram zo groot? En hoe kan ze bestreden worden?

Er komt maar geen einde aan de opmars van Boko Haram. Meerdere gruwelijke aanslagen vonden er de afgelopen maanden plaats. Wat maakt deze Nigeriaanse terreurgroep zo ongrijpbaar?

Manon Stravens, onderzoeksjournalist en schrijver van het net verschenen boek De opstand van Boko Haram reisde naar Noord-Nigeria af en legt uit waarom het zo moeilijk is deze groep te beteugelen.

‘De bevelstructuur van Boko Haram is strak georganiseerd, maar de leden zijn uiterst mobiel. Dat maakt de groep zo ongrijpbaar,’ vertelt Stravens. Boko Haram heeft een sterke hiërarchie die zich tot op dorpsniveau vertakt. Een harde kern van topmannen stuurt een decentraal leiderschap aan. Helemaal onderaan zit het voetvolk dat bestaat uit strijders, helpers en loopjongens.’

Toch kan Boko Haram nog weleens groter zijn dan gedacht. ‘Er zijn namelijk ook sympathisanten; mensen die gefrustreerd zijn over de ‘halfslachtige’ wijze waarop de islam wordt doorgevoerd, de corrupte overheid en de geestelijk leiders die huns inziens onderdeel zijn van dat systeem en daardoor het gedachtegoed van Boko Haram steunen. Zulke mensen willen best een keer tegen betaling informatie delen of een pakketje bezorgen, zonder dat ze lid zijn van de groep,’ legt Stravens uit.

Hoe gaat de groepering dan grofweg te werk? ‘Het is niet zo dat Boko Haram uit het niets een dorp verovert. Er gaat een fase van infiltratie onder de lokale bevolking aan vooraf. Het is indrukwekkend hoe dit gaat. De trainingskampen van Boko Haram bevinden zich in de bossen om de dorpen heen. Van daaruit ronselt de organisatie jongeren. De aalmoes waarmee ze nieuwe leden paait, is een perspectief op een minder uitzichtloze situatie en waardering. Ook zet ze dorpelingen en moskeeleiders onder druk om strijders te leveren,’ vertelt Stravens. ‘Ze zetten ze voor een keuze: ‘Je bent voor of tegen ons.’ Mensen die tegen zijn, riskeren hun leven. Dat leidt tot die grote vluchtelingenstromen.’ In Nigeria is naar schatting anderhalf miljoen mensen op de vlucht geslagen voor de terreur.

De oprichting van Boko Haram

‘Boko Haram is allesbehalve een uniek religieus fenomeen of een opstand van straatarme jongens,’ stelt Stravens.

Om dat te begrijpen, moeten we terug de geschiedenis in. Ruim tweehonderd jaar geleden stichtte de religieuze leider Usman Dan Fodio het roemrijke Sokotokalifaat. Hij was de eerste die de gedachte lanceerde dat een zuivere islam het antwoord was op de onvrede, armoede en het wanbestuur in Nigeria. Het Sokotokalifaat werd in 1903 door de Britten verslagen, maar tot op de dag van vandaag laten religieuze leiders zich inspireren door de leer van het islamitische rijk.

Boko Haram is allesbehalve een uniek religieus fenomeen of een opstand van straatarme jongens

In het kielzog van Dan Fodio ontwikkelden zich in het noorden van Nigeria talloze islamitische bewegingen. Stravens: ‘De eerste leider van Boko Haram, Mohammed Yusuf, gaf leiding aan diverse bewegingen alvorens hij in 2002 Boko Haram oprichtte. Hij was ervan overtuigd dat westerse invloeden en de invoer van democratie, modern onderwijs en partijpolitiek de oorzaak waren van de armoede en corruptie in Nigeria. In korte tijd werd zijn beweging razend populair en ontving zelfs politieke steun.’

Volgens Stravens hebben dertig jaar militaire dictatuur, een uitgeholde macht van de islamitische autoriteiten en een groeiende sociaal-economische kloof tussen Noord- en Zuid-Nigeria daar een rol in gespeeld.

De beweging staat midden in de samenleving

Niet alleen het ontstaan van Boko Haram, ook haar voortbestaan is te verklaren vanuit de verwevenheid met de Nigeriaanse samenleving. Stravens: ‘Een directrice van een hulporganisatie in de stad Jos vertelde me: Boko Haram komt voort uit ons en bevindt zich onder ons. Wij vrouwen zetten deze jongens op de wereld. We leven, eten en trouwen met hen.’

‘En in een vluchtelingenkamp in een grensdorp in Niger sprak ik vrouwen die me vertelden dat ze ‘certain fils du terrain,’ enkele zonen van eigen grond, herkenden onder de strijders die hun dorp aanvielen. Het werd me daar verboden vragen te stellen over Boko Haram. Iedereen kan van de sekte zijn, verzekerde een hulpverleenster me. Deze verstrengeling met de samenleving maakt de groep nog ongrijpbaarder.’

Die verstrengeling gaat nog veel verder, aldus Stravens: ‘Er zijn ook stevige aanwijzingen dat politici - senatoren, parlementariërs en gouverneurs - Boko Haram geld toeschuiven. Om de groep te ondersteunen in het verspreiden van hun ideologie, hun investeringen te beschermen of om de rust in de deelstaat te behouden. Beschermingsgeld, heet dat. In verlaten trainingskampen van Boko Haram zijn zelfs folders van de verkiezingscampagnes gevonden. Ook voormalige kampgevangenen beweren politici in die kampen te hebben gezien.’

De beweging wordt alleen maar bruter

Boko Haram is sinds de oprichting alleen maar bruter geworden, met een verdubbeling van het aantal doden in 2014, waaronder veel burgerslachtoffers. In 2009 kwam het Nigeriaanse leger in conflict met de groep en kwam leider Mohammed Yusuf om het leven. Zijn dood is nooit opgehelderd, wat veel kwaad bloed heeft gezet onder zijn aanhangers. Zijn handlanger Abubakar Shekau nam het roer over. Onder diens leiderschap verschoof het doel van ageren tegen de Nigeriaanse staat en de islamitische autoriteiten naar het opschonen van het land van afvalligen en critici op Boko Haram.

Een jongetje van 15, helemaal in verband, huid aan stukken, blind aan één oog, nog in shock, greep mijn hand vast alsof hij die niet meer los wilde laten

‘De kern van de ideologie bleef overeind maar de strategie verhardde,’ legt Stravens uit. ‘Talloze moslimleiders zijn sindsdien vermoord omdat ze gematigd waren of kritiek hadden op de terreurgroep. Ook christenen, journalisten en gezondheidswerkers werden doelwit. En daar waar ze voorheen hun aanslagen op scholen enkel ’s nachts pleegden om kinderslachtoffers te voorkomen, is dat principe onder Shekau losgelaten.’

‘De verhalen van vluchtelingen grepen me regelmatig gierend naar de keel. Ik bezocht de slachtoffers van een aanslag in Yola in het ziekenhuis. Een jongetje van 15 - helemaal in verband, huid aan stukken, blind aan één oog, nog in shock - greep mijn hand vast alsof hij die niet meer los wilde laten. Dat was heftig.’

De beweging wordt alleen maar sterker door bestrijding

Volgens Stravens is deze radicalere strategie een reactie op toegenomen publieke weerstand en de militaire repressie: ‘Sinds 2013 richtten burgers milities op omdat ze niet langer op bescherming van het leger vertrouwden. Deze milities zijn een grote vijand voor Boko Haram. Ze komen namelijk uit de dorpen zelf en weten precies wie sympathie voor de beweging heeft. Zij zijn een primair doelwit voor de terreurorganisatie geworden, wat de grote toename in burgerslachtoffers verklaart.’

‘Steeds vaker zijn publieke plekken als markten en busstations doelwit van zelfmoordaanslagen. Regelmatig heb ik me ongemakkelijk gevoeld, zoals op busstations of als we vaststonden in het verkeer. De ontwikkeling van Boko Haram leert ons dat de beweging zich steeds weet te herstellen en zelfs hardnekkiger terugkeert na iedere klap die ze is uitgedeeld.’ Stravens: ‘Je kunt ze klappen verkopen, maar hun ideeën raak je niet, zei een journalist me die veel over de beweging schreef.’

Hoe Boko Haram dan te bestrijden?

‘Nigeriaanse analisten, journalisten en religieuze leiders stellen dat er meer nodig is dan een militaire interventie om de organisatie te beteugelen. Boko Haram is een doctrine die alleen maar aangepakt kan worden met een tegendoctrine.’

Stravens ziet een belangrijke rol voor religieuze leiders: ‘Nigerianen zijn door en door religieus. In de stad Kano vertelden jongeren me dat charismatische religieuze leiders makkelijk gehoor vinden bij grote groepen jongeren die weinig perspectief in het leven hebben. Het vergroten van de religieuze kennis van die jongeren is een belangrijke stap om deradicalisering te realiseren. Zo worden ze minder vatbaar voor de mooie woorden van sektes als Boko Haram.’