Kun je met soldaten vrede brengen? Deze spoedcursus geeft antwoord
Samen met onderzoeksassistent Lisa Peters werk ik aan een serie artikelen over vredesmissies. We hebben inmiddels tientallen boeken, artikelen en films over het onderwerp verslonden. De meest inspirerende en informerende bronnen uit elk genre hebben we voor jullie op een rij gezet.
Vorige maand vroegen we wat jullie wilden weten over vredesmissies (en of de wereld daar beter van wordt). We kregen tientallen reacties, e-mails en tips.
De afgelopen tijd spraken we - met dank aan al jullie input - met allerlei experts. Van onderzoekers tot militairen en van politici tot journalisten. We werkten ons door rapporten, boeken, films en blogs, en inmiddels staan er een paar mooie verhalen in de steigers.
Maar voordat we die verhalen brengen, willen we jullie alvast wijzen op wat voor moois er allemaal al gemaakt is over vredesmissies. Welke geweldige producties ons geïnspireerd en geïnformeerd hebben.
Door die voor jullie op een rij te zetten ontstaat een soort spoedcursus, voor iedereen die meer wil weten over vredesmissies. We zochten drie pareltjes uit ieder genre - voor elk wat wils. En zo tippen we jullie drie boeken, drie artikelen, drie documentaires, drie websites en drie speelfilms.
Ik stond erbij en ik keek ernaar
Machteloos. Zo voelt journalist Linda Polman zich tijdens haar bezoek aan drie VN-vredesmissies in de jaren negentig. In ‘k Zag twee beren (2002) neemt ze de lezer mee naar rampgebieden waar blauwhelmen de veiligheid zouden moeten bewaken. Het geeft een prachtige en pijnlijke inkijk in de dagelijkse realiteit van de vredessoldaat.
Want niet alleen Polman is een machteloos toeschouwer. In Somalië worden blauwhelmen beschoten door rebellen, maar mogen niks terug doen. In Haïti moet een goed werkende politiemacht uit het niets worden opgebouwd. En in Rwanda mogen de vredesmissionarissen niet ingrijpen tijdens een massamoord. De Engelse vertaling van het boek is niet voor niets getiteld: We did nothing.
Op extreem betrokken wijze koppelt Polman de machtsspelletjes van ‘s werelds grootmachten - die in de VN uiteindelijk aan de knoppen zitten - aan de rauwe werkelijkheid op de grond. Ze stond erbij en ze keek ernaar.
Dit boek mocht van de VN het licht niet zien
Rouwen om je collega, seks terwijl de alarmen loeien en op werkbezoek in gevangenissen met de erbarmelijkste leefomstandigheden. Het is een kleine greep uit de verhalen in Emergency Sex (And Other Desperate Measures) (2004), geschreven door drie vrienden die elkaar leren kennen als idealistische twintigers bij de VN-vredesmissie in Cambodja. Andrew de arts, Heidi de secretaresse en Ken de advocaat zijn vol goede moed om de wereld tot een betere plek te maken. Tien jaar en vijf vredesmissies later schrijven ze dit boek. Conclusie: het bureaucratische bestuur en de tegenstrijdige belangen in de VN maakten de missies tot missers.
Andrews werk in Bosnië en Rwanda is hiervan de belichaming. In beide landen faalden vredesmissies de bevolking te behoeden voor geweld. In beide landen is Andrew opgezadeld met de zware taak massagraven te delven. Op zoek naar bewijs voor de genocide die de VN niet heeft voorkomen. Het zijn de hardwerkende collega’s, het riante salaris, het avontuur en de hoop op verbetering waardoor hij niet opgeeft.
Kofi Annan riep op dit boek in de ban te doen. Zijn woordvoerder noemde het een ‘sensationeel en selectief verslag van vredesmissies.’ Een van de schrijvers werd er zelfs om ontslagen. De vinger lag blijkbaar precies op de zere plek.
De Nederlandse nachtmerrie
In De Slag om Srebrenica (2015) doet voormalig Balkancorrespondent Frank Westerman verslag van de gruwelijke gebeurtenissen in de enclave Srebrenica, waar de Nederlandse vredesmacht Dutchbat duizenden islamitische burgers had moeten beschermen tegen het Servische leger. Als een van de weinige journalisten wist Westerman tijdens de oorlog tweemaal door te dringen tot de enclave. Zijn oude reportages zijn gebundeld met nieuwe observaties tijdens zijn terugkeer, twintig jaar later.
Voor wie het conflict in voormalig Joegoslavië een onbegrijpelijke wirwar van spanningen, strijdende partijen en slachtoffers is, schept Westerman orde. Het boek leest als een trein, met als eindbestemming Srebrenica. We rijden langs het verwoeste Vukovar (tevens geboortestad van de Bata-schoen), leren Milošević kennen en maken een stop bij de oorsprong van de etnische rivaliteit in het land. Dit boek is journalistieke literatuur op zijn best.
Deze man heeft de moeilijkste baan ter wereld
Zijn opdracht klinkt misleidend simpel: vrede brengen. Maar dan wel in het dodelijkste conflict van deze eeuw. VN-gezant Staffan de Mistura nam de loodzware taak aan die eerder al door twee rotten uit het vak (Kofi Annan en Lakhdar Brahimi) was opgegeven.
Want het conflict in Syrië lijkt onoplosbaar. De regering en de oppositie willen niet met elkaar om de tafel. Twee grootmachten eisen dat de regering aan de macht blijft, drie anderen willen juist dat de regering aftreedt. Dit prachtige profiel toont de complexe wereld van de diplomatie en de last die op De Mistura’s schouders rust.
De bubbel van de blauwhelm
Hoe succesvol kan een vredesmissie zijn als maar een fractie van de blauwhelmen de lokale taal spreekt? Of als vredessoldaten na zes maanden de missie verlaten en worden vervangen door collega’s die niets van het gebied weten? Voormalig humanitair werker en hoogleraar Séverine Autesserre schrijft erover in haar boek Peaceland(2014)en in dit artikel.
Ze stuurt een hoopvol bericht de wereld in. Er zit volgens Autesserre meer potentie in vredesmissies dan nu wordt benut. De reden van dit tekortschieten? Blauwhelmen leven in een bubbel. Ze eten samen, wonen samen en werken samen. Maar het conflict speelt zich af buiten deze ivoren toren. En zonder deze buitenwereld als informatiebron en handlanger kan een missie niet slagen.
Je kunt je beter niet aan de VN-regels houden
Een manier om te meten of de bevolking de aanwezigheid van een vredesmissie nog ziet zitten: rondrijden in een jeep, lachen en zwaaien. En dan turven hoeveel mensen er terugzwaaien. In dit artikel spreekt journalist Joeri Boom met Thijs Brocades Zaalberg, specialist op het gebied van internationale militaire operaties, over het succes van Nederlandse vredessoldaten.
Nederlandse militairen zijn volgens hem best goed in vredesoperaties. Waar de Amerikanen de bevolking eerder als vijand dan als vriend behandelen, zijn de Nederlandse vredessoldaten in staat zich in de lokale situatie te verplaatsen.
Opvallend: Brocades Zaalberg vertelt dat de grootste successen in vredesmissies worden geboekt door militairen die proactief handelen (lees: die het niet te nauw nemen met de strenge regels van de VN).
Wat als we alleen maar vrouwen op missie sturen?
Deze documentaire is net in première gegaan en wij hebben hem nog niet kunnen bemachtigen. Maar de aankondigingen zijn zo veelbelovend, dat we hem toch alvast tippen.
Journey of a Thousand Miles: Peacekeepers (2015) gaat over de eerste volledig vrouwelijke (en volledig islamitische) VN-politiemacht uit Bangladesh. De op Haïti gestationeerde vrouwen moeten een tegenwicht bieden aan de mannelijke dominantie in de wereld van vredessoldaten. Vrouwen zouden niet alleen minder geneigd zijn tot het plegen van seksueel geweld, maar ook beter contact hebben met de lokale bevolking.
Volgens documentairemaker Geeta Gandbhir werkt het: de patrouilles van de vrouwelijke blauwhelmen zijn minder bedreigend. Ze nodigen juist uit tot gesprekken.
Een staat in de steigers
Hoe bouw je vanuit het niets een nieuwe staat? Sterker nog: hoe bouw je vanuit een door oorlog verscheurd niets een nieuwe staat? Het is de taak van het Nation Builders-team van de Verenigde Naties in Zuid-Soedan. Onder leiding van Lise Grande probeert dit team met een 19-punts-routekaart een succes te maken van het jongste land ter wereld. Enkele stations: grenzen instellen, een grondwet maken, een leger en gerechtelijk systeem vormen, inkomsten uit de olieproductie en inkomstenbelasting innen.
De film State Builders (2013) volgt Lise Grande op de voet, en geeft een haast moedeloos makend beeld van de immense taak die op haar bord ligt.
Vrede maken doe je zo
De vrouwen van Liberia zijn het zat. De documentaire Pray the devil back to hell (2008) gaat over het eind van de burgeroorlog in het West-Afrikaanse land en laat zien dat er geen wapens nodig zijn om vrede te maken.
Gekleed in het wit zitten de vrouwen dag in dag uit op het marktplein en dwingen zo de strijdende partijen met elkaar om de tafel te gaan. Als de vredesbesprekingen dreigen uit te lopen op een fiasco, blokkeren de vrouwen de uitgang van de conferentiezaal. De mannen mogen er pas uit als een akkoord is bereikt.
De vrouwen van Liberia maken zo de weg vrij voor een VN-vredesmissie in het land. Een relatief succesvolle missie: de vrouwen hebben immers het moeilijke werk al gedaan.
Zie maar eens neutraal te blijven
Het is mijn favoriete combinatie: een film die zowel hilarisch als confronterend is.
In No man’s land (2001) lopen een Bosnische en een Servische soldaat elkaar bij toeval tegen het lijf in een loopgraaf in niemandsland - recht tussen de linies van hun beide legers. De VN wordt opgeroepen om de soldaten veilig uit de vuurlinie te halen. Maar dat is zo makkelijk nog niet - zeker niet als de twee soldaten elkaar ook nog eens te lijf gaan.
Deze film laat mooi zien hoe ontzettend traag de besluitvorming in een vredesmissie soms gaat - hoe frustrerend dat voor blauwhelmen zelf is - en hoe moeilijk het is om neutraal te blijven als VN-vredesmacht.
Hét keerpunt voor vredesmissies
Het is 1993. Een flinke VN-vredesmacht - onder leiding van de Amerikanen - houdt de orde in Somalië. Maar dan worden twee Amerikaanse helikopters neergehaald. Negentien Amerikaanse soldaten sneuvelen. De beelden van hun naakte lichamen die door een joelende menigte door de straten van Mogadishu worden gesleept, gaan de wereld over. De actiefilm Black Hawk Down (2001) toont de gebeurtenissen die leidden tot het terugtrekken van de Amerikaanse troepen uit Somalië.
In deze Hollywoodfilm vervullen de Amerikanen de rol van helden en zijn Somaliërs de boosdoeners. Ondanks het eenzijdige beeld - er vielen ook meer dan duizend doden aan de Somalische zijde - een klassieker die het keerpunt toont in de historie van vredesmissies. Want na ‘Somalië’ werden westerse landen huiverig om nog soldaten naar de frontlinie van andermans oorlogen in te sturen. De gevolgen daarvan - de genocide in Rwanda en Bosnië - zijn een zwarte bladzijde uit de geschiedenis van de VN.
Het ultieme falen van de VN
Het is het ultieme voorbeeld van het gebrek aan daadkracht bij de Verenigde Naties: de genocide in Rwanda. Terwijl honderdduizenden Tutsi’s werden afgeslacht, waren blauwhelmen vooral druk met het evacueren van de buitenlanders.
Als de VN niets doet, dan doe ik het zelf wel, dacht hoteleigenaar Paul Rusesabagina. Hij redde 1.268 Rwandezen van de dood door een schuilplaats te bieden in zijn hotel. In het waargebeurde Hotel Rwanda (2004) zien we hem er alles aan doen een veilige plek te creëren - rebellen chanteren, onderhandelen met de VN - terwijl het geweld zich om hem heen verspreidt.
Komt een land bij de dokter
Michelle van TongerlooAls straatarts ziet Michelle van Tongerloo dagelijks hoe ingewikkeld helpen is geworden. In haar boek Komt een land bij de dokter laat ze zien hoe het beter kan.
