De grootste moordenaar aller tijden is verslagen. Nu polio nog

Wat is de grootste medische en humanitaire prestatie van de twintigste eeuw? Verreweg? 

Het antwoord: het uitroeien van pokken. Een triomf die nooit genoeg is bejubeld. Sinds het ontstaan van de mensheid stierf één op de tien mensen aan pokken. De ziekte halveerde in de zestiende eeuw het Mexicaanse Aztekenvolk. Alleen al in de eerste tachtig jaar van de vorige eeuw overleden mondiaal meer dan 300 miljoen mensen aan de pokken.

Pokken is daarmee de grootste massamoordenaar aller tijden. Zelfs oorlogen en honger kunnen daar niet tegenop. In weinig meer dan tien jaar tijd, tussen 1966 en 1978, werd de ziekte met behulp van het pokkenvaccin voor eens en voor altijd uitgeroeid. Een geweldige stap vooruit voor de mensheid. Imposanter dan het sturen van mensen naar de maan.

De volgende grote uitdaging

Sinds een kwart eeuw probeert de mensheid dat kunststuk te herhalen, dit keer met polio.  Polio is bijna uitgeroeid. In Nederland zie je nooit meer kinderen die door polio in een rolstoel terecht zijn gekomen. In de jaren vijftig heette polio hier nog kinderverlamming. Toen was een kreupel kind een heel normaal gezicht.

Wat een prestatie is er al geleverd sinds de Wereldgezondheidsorganisatie van de Verenigde Naties in 1988 de campagne begon om polio uit te bannen. Een kwart eeuw geleden werden er jaarlijks nog 350.000 gevallen gerapporteerd, verspreid over 125 landen. Dat waren er 650 in 2011, 223 vorig jaar. Polio kwam nog maar in vijf landen voor op heel beperkte schaal. Dat was in Afghanistan, Pakistan, Nigeria, Niger en Tsjaad.

Sinds het begin van de campagne is het aantal gerapporteerde gevallen met 99,9 procent gedaald. Meer dan tien miljoen mensen bleven verschoond van verlammingsverschijnselen, in overgrote meerderheid baby’s, peuters en kleuters.

Sinds het begin van de campagne is het aantal gerapporteerde gevallen met 99,9 procent gedaald

Al tien jaar is polio bijna uitgeroeid. Dat laatste stukje is het lastigst. In landen waar het virus overleeft, moet je de gevallen van polio isoleren en de rest van de bevolking vaccineren. Ook moet je blijven vaccineren in het overgrote deel van de wereld waar de ziekte al is verdwenen. Om te voorkomen dat de ziekte weer oplaait als het virus met een handelaar of een vluchteling over de aardbol reist.

Het complot van de medicatie

Het probleem is: bijna uitgeroeid is niet goed genoeg. Voor het eerst in jaren stijgt het aantal gerapporteerde gevallen weer: van 223 in 2012 tot 347 eind november van dit jaar. Het aantal landen waar polio gesignaleerd werd, groeide van vijf naar acht. Het gaat om landen waar de ziekte al jaren hardnekkig blijft bestaan, zoals Pakistan, Afghanistan en Nigeria. Het gaat ook om landen waar de ziekte weer opdook, zoals Syrië, Somalië, Ethiopië, Kenia en Kameroen. Dat zijn landen in regio’s waar wordt gevochten, dus niet op grote schaal kan worden gevaccineerd.

Polio gedijt het beste in afgelegen conflictgebieden waar tomeloze armoede heerst. Daar waar schoon water en een hygiënisch toilet ontbreken. Daar belandt het virus via de uitwerpselen van een ziektedrager al snel in de mond van een kind. Een simpel vaccin maakt het kind immuun. Maar waar gevechten vaccineren onmogelijk maken, krijgt polio weer kans, zoals in Pakistan, Afghanistan, Syrië en Somalië.

Polio gedijt het beste in afgelegen conflictgebieden waar tomeloze armoede heerst. Daar waar schoon water en een hygiënisch toilet ontbreken

Strijdende partijen in die landen vertrouwen de motieven van de poliobestrijders vaak niet. Wie zitten er achter die mondiale campagne van het  Global Polio Eradication Initiative? Behalve de Wereldgezondheidsorganisatie en Unicef, het kinderfonds van de Verenigde Naties, ook de US Centers for Disease Control end Prevention en Rotary International naast. En wie zijn de grootste partners? De Bill & Melinda Gates Foundation, ontwikkelingsbanken zoals de Wereldbank, de Europese Commissie, multinationals zoals het diamantconcern De Beers. In anti-westerse kringen riekt dat al snel naar een kapitalistische complot.

Radicale moslims in het noordwesten van Nigeria verspreiden al jaren het gerucht dat de poliocampagne gericht is tegen moslims. Het vaccin zou kinderen onvruchtbaar te maken. Het gerucht blijkt net zo hardnekkig als het poliovirus. Veruit de meeste gevallen van polio deden zich vorig jaar in Nigeria voor.

De vaccinatiecampagne wordt stelselmatig bemoeilijkt. Nog in februari werden negen vrouwelijke verpleegkundigen op gruwelijke wijze vermoord, terwijl ze bezig waren om kinderen via de mond een paar druppels van het beschermende vaccin te geven. Die aanslag zou het werk zijn geweest van de militante islamitische groep Boko Haram, die nauwe banden onderhoudt met de Taliban in Pakistan en Afghanistan.

Samenzwering tegen de islam

De campagne gaat door. Ook in Afghanistan, één van de laatste hardnekkige poliohaarden, met 37 gevallen in 2012. Vier keer per jaar trekken ruim 60.000 poliobestrijders er drie dagen lang op uit in het kader van het Global Polio Eradication Initiative. Ze bezoeken 4,3 miljoen huizen. Ze geven het vaccin aan 7,8 miljoen kinderen. Met risico voor eigen leven. In de oostelijke provincie zijn sinds midden vorig jaar al meer dan twintig poliobestrijders vermoord, vermoedelijk in opdracht van de Taliban.

Aan de andere kant van de grens, in het Pakistaanse Noord-Waziristan, krijgen hulpverleners niet eens de kans om te vaccineren. Hafiz Gul Bahadur, commandant van de Taliban heeft dat verboden. Eerst moeten de Verenigde Staten maar eens stoppen met het gebruik van drones in dat gebied.

Pas dan wil hij praten over vaccineren. Misschien. Want het wantrouwen tegen de Verenigde Staten zit diep. Elk Pakistaans kind weet dat Amerikanen niet te beroerd zijn om vaccineren als dekmantel te gebruiken. Die truc paste de CIA twee jaar geleden toe om met hulp van een Pakistaanse arts DNA van de familie Bin Laden te bemachtigen. 

Dooddoener polio

Nog eens dertig besmettelijke ziekten teisteren de mensheid. Stuk voor stuk zijn dat armoedeziekten. Van de twintig mensen die sterven aan cholera, geelzucht, difterie, tbc of mazelen, wonen er minimaal negentien in de armste delen van de wereld. Maar geen enkele ziekte maakte ooit zoveel slachtoffers als pokken. Pokken blijft tot nu toe de enige besmettelijke mensenziekte die ooit is uitgeroeid.

De campagne begon in 1966 onder leiding van de Amerikaanse epidemioloog  Donald Henderson. De Koude Oorlog reikte naar een hoogtepunt. Economisch en militair stonden de twee grootmachten onverzoenlijk tegenover elkaar maar bij het uitroeien van pokken werkten ze eendrachtig samen. Simpelweg omdat ze vonden dat hun eigen belang daarmee het meest gediend was. Waar vaccins werden aangevoerd, zwegen de wapens. Zoals in Nigeria, waar de regering in een bloedige burgeroorlog was verwikkeld met de afgescheiden staat Biafra.

Ziekte is veruit de grootste kostenpost en op geen ander terrein is de afgelopen eeuw zoveel winst geboekt

Na een intensieve mondiale campagne die niet meer dan twaalf jaar duurde, was de ziekte in 1988 volledig uitgeroeid. De gesel van de mensheid in een kolossale, eendrachtige inspanning door diezelfde mensheid weggevaagd.

Wat zich in de twintigste eeuw voltrok, was niet minder dan een medisch wonder. Een corps van gerenommeerde economen onder leiding van de gerenommeerde Deense dwarsdenker Bjorn Lomborg, directeur van het Copenhagen Consensus Center, becijferde onlangs de kosten sinds 1900 van de tien belangrijkste wereldproblemen, zoals ondervoeding, luchtvervuiling, gebrek aan onderwijs en klimaatverandering. Conclusie: ziekte was veruit de grootste kostenpost en op geen ander terrein is de afgelopen eeuw zoveel winst geboekt.

De levensverwachting bij geboorte van de gemiddelde wereldburger verdubbelde van 32 jaar in 1900 tot 67 jaar in 2013 en stijgt nog altijd. Elk jaar van de vorige eeuw kreeg de mens er drie maanden levensverwachting bij.

Jonge kinderen hielden op massaal te overlijden. In 1950 stierf nog één op de vier kinderen vóór zijn vijfde verjaardag. Dat is nu één op zestien. Dat komt voor een belangrijk deel doordat 85 procent van alle jonge kinderen op de wereld tegenwoordig een vaccin krijgt tegen mazelen, tetanus, kinkhoest, difterie en polio.

Pokken is uitgeroeid, andere besmettelijke ziekten zijn sterk teruggedrongen. Maar uitroeien van polio blijkt lastiger, arbeidsintensiever en duurder dan een kwart eeuw geleden werd gehoopt. Want niet meer dan één op de tweehonderd dragers wordt ziek en raakt verlamd, of sterft een verstikkingsdood. Het is een soort Russische roulette. De anderen hebben geluk. Ze verspreiden wel de ziekte via hun poep die in het grondwater belandt. Dat zit hem in de aard van de ziekte. Pokken is veel makkelijker te bestrijden. Wie met het pokkenvirus besmet raakte, kreeg koorts, voelde zich slap, moest braken en kreeg blaasjes op zijn huid.

Polio (ontstaan mensheid - 2018)

Volgens de oorspronkelijke planning van de Wereld Gezondheidsorganisatie bij het begin van de campagne in 1988 zou polio in het jaar 2000 al zijn uitgeroeid. Het Global Polio Eradication Initiative heeft die planning dit jaar bijgesteld. De ziekte krijgt nog tot het jaar 2018. Met de bestrijding is de komende vijf jaar 5,5 miljard dollar gemoeid.

Sinds 1957 krijgen alle jonge kinderen in Nederland een prik tegen de polio, behalve kinderen wier de ouders zich schikken naar Gods wil

Sinds 1957 krijgen alle jonge kinderen in Nederland een prik tegen de polio. Behalve kinderen wier de ouders niet akkoord gaan. Zoals ouders die zich schikken naar Gods wil. De laatste twee uitbraken van polio in Nederland waren in 1971 en 1992 in de bijbelgordel, een strook die vanuit Zeeland dwars door Nederland loopt. Daar wonen verhoudingsgewijs veel mensen van streng protestants signatuur.

Daar zou het poliovirus weer kunnen opduiken, bijvoorbeeld uit Syrië. Dat land was sinds 1999 poliovrij. De vaccinatiegraad lag daar ruim boven de kritische grens van 90 procent die de ziekte geen kans geeft. Door de burgeroorlog is dat percentage de afgelopen twee jaar tot 68 procent gedaald. In de provincie Deir-es-Zoraan, langs de grens met Irak, werden half oktober de eerste gevallen van polio gerapporteerd. 

Met twee miljoen Syriërs die hun land zijn ontvlucht, loopt elk gebied gevaar waar de vaccinatiegraad niet hoog genoeg ligt. Oostenrijk bijvoorbeeld met een vaccinatiegraad van 83 procent. Oekraïne met een vaccinatiegraad van 74 procent. De Nederlandse bijbelgordel met minder dan 70 procent.

In weerwil van armoede, conflicten en religieus gemotiveerd verzet is polio bijna uitgeroeid. Poliobestrijders zetten door. Volgens de planning van het Global Polio Eradication Initiative krijgen volgend jaar zeker 250 miljoen kinderen het beschermende vaccin toegediend. Net zolang tot polio is uitgeroeid. Een historisch moment zou dat zijn.