De EU wilde een nieuwe privacywet voor Turkije. Dit is het gevaarlijke resultaat

De 80 miljoen inwoners van Turkije hebben nooit eerder een wet ter bescherming van hun persoonsgegevens gehad. De afgelopen decennia moesten ze het doen met de verouderde grondwet, in 1982 opgesteld door de militaire junta, die twee jaar daarvoor middels een gewelddadige en moordlustige staatsgreep aan de macht kwam.

Daar is nu verandering in gekomen. Op 24 maart heeft de Turkse regering de eerste echte wet op bescherming persoonsgegevens erdoorheen gekregen bij het parlement. Dit nadat de wet twee keer eerder door parlementsleden werd afgewezen. Op 1 mei moet de wet daadwerkelijk geïmplementeerd worden.

Het probleem is alleen dat de nieuwe wet allesbehalve bescherming biedt. Parlementsleden van de oppositie en mensenrechtenorganisaties vrezen dat ze door de staat zal worden aangegrepen om ongekende hoeveelheden informatie te vergaren over de privélevens van burgers.

Welke risico’s brengt de nieuwe wet met zich mee?

De wet is opgesteld door het ministerie van Justitie en heeft betrekking op Turkse burgers in binnen- en buitenland én buitenlanders die in Turkije wonen. Ze geeft toestemming voor het verzamelen van een breed scala aan persoonlijke informatie: ‘ras, etniciteit, politieke en filosofische overtuiging, religie, uiterlijke verschijning [lees: hoofddoek], lidmaatschap van stichtingen, verenigingen en vakbonden, gezondheid, seksleven, strafblad, veiligheidsgerelateerde informatie en biometrische gegevens,’ zo staat in het wetsvoorstel.

De totstandkoming was onderdeel van de onderhandelingen tussen de Turkse regering en de EU. Onderhandelingen die in maart leidden tot een overeenkomst met als doel een einde te maken aan Europa’s ‘vluchtelingencrisis.’ Een overeenkomst waarin stond dat als Turkije maatregelen zou nemen om de stroom van Syrische vluchtelingen naar Europa tegen te houden, het 6 miljard euro zou ontvangen en in de nabije toekomst in aanmerking zou komen voor de mogelijkheid om vrij te reizen binnen het Schengengebied.

Deze wet is de belichaming van George Orwells 1984

De nieuwe wet is zodoende een van de ijkpunten geweest in de gesprekken tussen de EU en de AKP-regering van president Recep Tayyip Erdoğan. De AKP hoopt deze op 1 mei te kunnen implementeren. De meeste overheidsdiensten, met inbegrip van de politie en inlichtingendiensten, evenals ‘opsporings- en gerechtelijke organen,’ krijgen dan vrij spel om gegevens te gebruiken voor hun eigen doeleinden zonder dat hierbij sprake is van adequaat toezicht.

Tegenstanders zeggen dat de wet in zijn huidige vorm Turkije verder zal duwen in de richting van een totalitaire, oncontroleerbare surveillancestaat, met vrijwel geen verankerde bescherming. ‘Deze wet is de belichaming van George Orwells 1984,’ zegt Cemal Okan Yüksel, een parlementslid van de CHP (Republikeinse Volkspartij) en voormalig lid van de commissie die verantwoordelijk was voor het wetsontwerp. ‘Ze zal leiden tot een totalitair regime. Burgers komen machteloos te staan tegenover de staat.’

De nieuwe wet helpt de Turkse inlichtingendiensten

De wet die de AKP heeft opgesteld, is bovenal een geschenk aan de inlichtingendiensten. Een algemene uitzondering onder artikel 28 maakt burgerrechten namelijk van ondergeschikt belang als het aankomt op ‘veiligheid- en inlichtingenoperaties met betrekking tot nationale defensie, nationale veiligheid, openbare veiligheid, openbare orde of economische zekerheid.’

Verder zijn instellingen en andere betrokken partijen verplicht om zonder bevel alle gewenste gegevens aan de inlichtingen- en politiediensten te overhandigen zonder dat die enige verantwoording hoeven af te leggen over het gebruik van de gegevens. Ook hebben burgers geen recht om te weten naar welke gevoelige informatie veiligheidsdiensten op zoek zijn of hoe de verkregen informatie zal worden benut.

Öztürk Türkdoğan, advocaat en voorzitter van Human Rights Association, gevestigd in Ankara, zegt dat de wet het labelen van burgers als bijvoorbeeld Koerd of Armeen legaliseert. ‘Aangezien er geen specifieke wetgeving bestaat aangaande de behandeling daarvan, kan de staat zelf bepalen wat al dan niet geheim is en zullen burgers aan de hand van deze wet op allerlei soorten manieren worden gemarkeerd, zonder dat naar buiten toe enige verklaring wordt afgelegd.’

Minister van Justitie Bekir Bozdağ, die in het parlement vragen over de wet beantwoordde, zei hierover: ‘Als we de uitzonderingen schrappen, binden we de MIT [de Turkse inlichtingendienst, GS] aan handen en voeten. Dan kunnen ze niks meer. Hoe kan een inlichtingendienst die niet bij de gegevens van burgers kan zijn werk doen?’

Onder parlementsleden en mensenrechtenorganisaties bestaat de angst dat de wet zal worden misbruikt om Erdoğans bewind te vrijwaren van kritiek. Zijn AKP-regering is de afgelopen jaren al regelmatig in opspraak geweest vanwege zijn agressieve aanpak van dissidenten, academici, journalisten en advocaten.

‘Het MIT krijgt heel specifieke ontheffingen,’ zegt parlementslid Yüksel. ‘De organisatie wordt boven deze wet geplaatst. Ze kan met de persoonsgegevens doen wat ze wil. En zoals bekend zijn het hoofd van MIT en Erdoğan nogal close. Dus kan ook de president met de gegevens die MIT verzamelt doen wat hij wil. Deze wet is ronduit gevaarlijk en verwerpelijk.’

En Turkije controleerde zijn burgers al zo grondig

Turkije heeft momenteel al een zeer indringende infrastructuur op het gebied van beveiliging en spionage – telefoongesprekken kunnen worden afgetapt, internetgedrag wordt grondig in de gaten gehouden en de verkregen informatie mag tot twee jaar worden bewaard. Ook zijn burgers wettelijk verplicht hun ID te tonen bij de aankoop van een simkaart. Abonneegegevens worden vervolgens doorgestuurd naar de EGM (‘Directoraat-generaal voor de veiligheid,’ de nationale politie) om aldaar in de database te belanden.

Ook kan de staat zonder een gerechtelijk bevel, via TIB (Telecommunicatie Directoraat), een website blokkeren die wordt gezien als een bedreiging van de nationale veiligheid. Van dit privilege wordt aan de lopende band gebruikgemaakt, niet alleen om atheïstische en pornografische sites plat te leggen, ook om journalisten de mond te snoeren en onthullingen uit de openbaarheid te houden.

Vorig jaar werden er zelfs videobeelden gecensureerd waarop te zien was hoe MIT wapens en munitie doorsluisde naar strijders in Syrië. De beelden, gepubliceerd door de krant Cumhuriyet, leidden ertoe dat Erdoğan een persoonlijke aanklacht opstelde tegen de journalist en hoofdredacteur, waarin hij meerdere malen levenslang eist. Het proces is deze week begonnen, en Erdoğan heeft publiekelijk kritiek geuit op buitenlandse diplomaten die de zittingen bijwonen.

Wat denkt Europa hiervan?

De EU moet nog officieel reageren op de Turkse wet, maar parlementsleden en mensenrechtenorganisaties wijzen erop dat een wet die is opgesteld zonder raadpleging van de Turkse grondwet, de EU en de mensenrechtencommissies, niet voldoet aan de EU-richtlijnen zoals vastgesteld in de Databeschermingsrichtlijn, die binnenkort zal worden vervangen door de algemene verordening gegevensbescherming. Op onze vragen kwam ook geen reactie.

Öztürk Türkdoğan vertelt dat zijn non-gouvernementele organisatie kritische rapporten uitbracht toen de regering in 2008 en in 2014 pogingen deed er een vrijwel identieke wetgeving doorheen te krijgen. Dit keer kregen hij en andere kritische stemmen daar de kans niet toe.

‘De vorige keer maakten we deel uit van de commissie en gaven we onze mening zowel mondeling als op schrift. Dit keer werden we niet uitgenodigd om bij de gesprekken aanwezig te zijn.’ Hij voegt eraan toe dat in deze wet enkele ‘belangrijke elementen’ ontbreken, en dat het ‘ook zaak is om de EU te bekritiseren,’ die Turkije immers aanspoorde tot de implementatie van deze wetgeving.

De vorige keer maakten we deel uit van de commissie en gaven we onze mening zowel mondeling als op schrift. Dit keer werden we niet uitgenodigd

Yüksel, lid van de wetsontwerpcommissie, vertelt dat ‘[de commissie] voorbeelden bekeek van hoe de privacycommissies binnen de EU worden samengesteld.’ In alle gevallen werden die aangewezen door de wetgevende organen van de betreffende landen. ‘Maar [de AKP] bedacht vervolgens dat drie van de leden door de president zelf zullen worden aangewezen. Oftewel: de commissie is niet objectief en niet onafhankelijk. Dat is volledig in tegenspraak met de richtlijnen van de EU.’

In de meeste EU-landen, waaronder Nederland, worden de leden van een privacycommissie gekozen nadat ze een hoorzitting hebben gehad in het parlement en krijgen ze de nadrukkelijk onafhankelijke bevoegdheid om overtreders te beboeten of rechtszaken aan te spannen namens burgers. Maar volgens het nieuwe ontwerp wordt de beslissing of de wet al dan niet overtreden is enkel en alleen genomen in het kantoor van de premier.

Parlementsleden van de oppositie behaalden tijdens de stemming wel één kleine overwinning. Van de negen leden moeten er vijf worden gekozen in overeenstemming met de vertegenwoordiging van de politieke partijen in het parlement. Maar nog steeds mogen de president en de premier er ieder twee zelf aanwijzen.

Lekken is in het verleden onvermijdelijk gebleken

Een belangrijke vraag die de nieuwe wetgeving oproept is: wat gebeurt er als persoonsgegevens uitlekken?

De wet komt namelijk nauwelijks een maand nadat hackingcollectief Anonymous de hele database van burgergegevens van de EGM – de Turkse politie – lekte, waardoor iedereen met een internetverbinding en een beetje verstand van programmeertaal toegang heeft tot de namen, adressen, geboortedata en ID-nummers van bijna 47 miljoen Turken – een potentiële goudmijn voor criminelen en fraudeurs.

Maar zelfs deze enorme gegevenslek zette de AKP er niet toe aan om veiligheidseisen te stellen – behalve dan aan het ministerie van Gezondheid, dat wordt verplicht een beveiligingssysteem op te zetten. Zelfs voor de bescherming van kinderen of kwetsbare mensen zijn geen maatregelen genomen.

Twee jaar geleden was er ook sprake van een gegevenslek, dit keer vanuit de regering zelf. In 2012 verkocht SGK, vergelijkbaar met de Nederlandse Sociale Verzekeringsbank, voor een bedrag van 16 miljoen pond patiëntinformatie van 76 miljoen burgers aan Datamed, een particuliere zorgverzekeringsmaatschappij die eigendom was van ex-parlementslid Burhan Isen, met het doel een gat in de begroting van de afdeling te dichten. De commissie overheidsrekeningen onderzocht de transactie en verklaarde deze onwettig.

En toch bevat de huidige wet bepalingen die het toestaan gegevens te gebruiken voor ‘bescherming van volksgezondheid, medische diagnose, behandeling en diensten van de medische zorgverlening, evenals voor het plannen, managen en financieren van de gezondheidszorg.’

Dus? Een verdere terugdringing van de persoonlijke vrijheid

Hoewel de nieuwe wet voor bescherming van persoonsgegevens naar buiten toe een middel zou zijn om Turkije zijn felbegeerde Schengenakkoord te bezorgen, is ze in feite de zoveelste van een reeks autoritaire surveillancemaatregelen die de afgelopen jaren werden geïntroduceerd. Maatregelen die grotendeels een reactie zijn op de protesten in Gezipark, die het land in 2013 in rep en roer brachten.

Als de EU de wet goedkeurt, maakt ze zich daarmee medeplichtig aan de verdere ontwikkeling van Turkije richting een autoritair bewind

De demonstraties vormden de eerste serieuze bedreiging van Erdoğans macht. Zijn reactie was bijzonder agressief en paranoïde. Politie en veiligheidsdiensten kregen vrijwel ongelimiteerde macht. Ze zijn nu bevoegd om zonder reden burgers te arresteren en hebben meer vrijheid in de toepassing van dodelijk geweld tegen demonstranten. Verder bevatte een wetgevingspakket dat vorig jaar werd geïntroduceerd onder meer een geheim fonds voor de president om beveiligingsoperaties uit te voeren.

Door de minstens negen terroristische aanvallen op Turkije in de afgelopen tien maanden, uitgevoerd door Koerdische separatisten en Islamitische Staat, en door de bloederige campagne van het Turkse leger tegen Koerdische steden in het zuidoosten van het land, zal het de AKP en Erdoğan weinig moeite kosten om de macht die ze zichzelf vorige week toebedeelden te misbruiken.

Als de EU de wet goedkeurt, maakt ze zich daarmee medeplichtig aan de verdere ontwikkeling van Turkije richting een autoritair bewind, en zal de wens om vluchtelingen bij de eigen grenzen weg te houden ten koste gaan van de fundamentele rechten van Turkse staatsburgers.

Dit verhaal schreef ik met de Turkse journalist Zeynep ?entek?, verscheen ook in Computer Weekly en is het resultaat van een samenwerking geïnitieerd door International Editor Maaike Goslinga. Het is vertaald uit het Engels door Laura Weeda.

Correctie 5-4-2016: Een eerdere versie vermeldde dat Turkije de wet moest doorvoeren om de 6 miljard euro te krijgen. Dit is onjuist en aangepast.

Meer verhalen over Turkije: