Wat je van Chinezen over censureren kunt leren

Lei (27) werkt als redacteur bij een tijdschrift in Beijing. Eind vorig jaar begon hij een blog op WeChat, China’s grootste sociale medium. Hij schrijft over boeken die hij leest en wat hem verder bezighoudt. Maar toen hij een essay over de afnemende vrijheid van meningsuiting deelde, werd zijn account een maand geblokkeerd. ‘Als het nog eens gebeurt, gaat de blog voorgoed offline,’ zegt Lei. ‘Ik was ontzettend teleurgesteld. Ik had net daarvoor op de fiets een nieuw essay bedacht.’

Zo erg was het niet altijd.

In wat nu wordt gezien als de hoogtijdagen van de sociale media, ongeveer van 2008 tot 2013, werd veel meer toegelaten op het Chinese internet. De autoriteiten hadden het censureren simpelweg nog niet zo in de vingers. En de Chinese internetgebruikers hadden er nog lol in de censuur te ontwijken. Mensen gebruikten bijvoorbeeld de term ‘harige ham’ als ze het over Mao Zedong hadden. Of ‘lege kruk’ als het ging over de Nobelprijs voor de Vrede van 2010, die aan de gevangen mensenrechtenactivist Liu Xiaobo was toegekend.

Zoekopdracht gedaan in het Firewall Cafe in New York. Een project van Yu-Jean en Dan Phiffer.

Sinds president Xi Jinping in 2012 aan de macht kwam, is de vrijheid van meningsuiting op het Chinese internet sterk beperkt. Inmiddels leven bijna zevenhonderdmiljoen internetgebruikers achter wat wel de Great Firewall of China wordt genoemd, het meest verfijnde en omvangrijke censuur- en surveillancesysteem ter wereld.

Wie online censuur anno 2016 wil begrijpen, kan dus niet om China heen. Het systeem laat zien dat het internet in handen van een autoritair regime (soms letterlijk) een politiek en economisch wapen is. Soms is dat een harde vuist, maar meestal wordt het heel subtiel ingezet en verandert het telkens.

Hoe censureren overheden het internet? Internetcensuur komt in veel meer landen voor - zelfs in Nederland. In deze explainer legt Dimitri uit hoe dat werkt. Lees de explainer over censuur

Om de censuurpraktijken te begrijpen, beschrijft Tabitha het van binnenuit, vanuit het perspectief van gewone Chinezen. Dimitri bekijkt het vanbuiten, vooral vanuit de technologie. We ontdekten dat de Chinese censuur ons zes lessen kan leren.

Les 1: Er is geen muur

Een Great Firewall of China suggereert dat er een digitale muur om het land staat om de buitenwereld buiten te houden en de Chinezen binnen. Maar dat klopt niet.

Inderdaad is de censuur voor een deel gericht op het verhinderen van verbindingen met buitenlandse websites, zoal Facebook, Google, nieuwssites en delen van Wikipedia. Dat betekent niet dat deze sites onbereikbaar zijn. Met een Virtual Private Network (VPN) kan van binnen China een privéverbinding worden opgezet naar servers daarbuiten.

Voor wie de technische kennis heeft, is de muur dus niet meer dan een gammel bouwwerk

De 28-jarige Gengbo maakt daar bijvoorbeeld af en toe gebruik van. Zoals zoveel Chinezen begon Gengbo pas actief de censuur te omzeilen toen hij terugkwam uit het buitenland. Hij promoveert aan een van China’s meest prestigieuze universiteiten en was vorig jaar op uitwisseling in Canada. ‘Ik merkte toen hoe leuk en handig sites als YouTube en Facebook zijn,’ zegt Gengbo, een bedachtzame jongeman die het nu als Engelssprekende politicoloog verder schopt dan zijn plattelandsfamilie ooit had kunnen vermoeden. ‘Maar nu kijk ik haast nooit meer op Facebook. Het is het gedoe niet waard. Ik gebruik mijn VPN alleen nog als ik het nodig heb.’ Sinds president Xi Jinping aan de macht is, is zelfs Google Scholar geblokkeerd. Als Gengbo een buitenlands wetenschappelijk artikel zoekt, moet hij dus wel gebruikmaken van een VPN.

De VPN’s zijn vaak gratis, maar leveren traag en instabiel internet. Hoewel de Chinese overheid aan de lopende band VPN-diensten sluit, duiken er telkens nieuwe op. Anonimiseringssoftware Tor, die zeer actief wordt bestreden, glipt door de kieren van de muur heen. Voor wie de technische kennis heeft, is de muur dus niet meer dan een gammel bouwwerk.

Maar die kennis ontbreekt bij velen. De 26-jarige Wei, een medewerkster van een start-up in Beijing, wil graag een VPN gebruiken, maar weet niet hoe. ‘Ik snap niet zoveel van de technologie, en de software die ik eerst gebruikte, stopte vorig jaar met werken.’ Wei is zich bewust van de filters waardoor ze de wereld bekijkt als ze Chinese media leest, maar ze weet niet of ze nog op zoek gaat. ‘Het is toch wat meer voor jongens die goed zijn met technologie.’

Les 2: De meeste censuur is vooral binnenlands

Gang, een 27-jarige bouwvakker, is zich er nauwelijks van bewust dat sommige buitenlandse sites worden geblokkeerd. ‘Ik lees sowieso geen binnen- of buitenlands nieuws. Daar heb ik geen tijd voor.’

Zoals de meeste van China’s 240 miljoen migrantenarbeiders gebruikt hij het internet vooral op zijn mobiel. Hij kijkt tv-shows, luistert muziek en zit veel op WeChat. Zo blijft hij tijdens zijn werk in de hoofdstad in Beijing in contact met zijn vrienden, werkgevers en met zijn vrouw en zoontje die nog op het platteland wonen. Dat kan prima op ‘het intranet,’ zoals sommige Chinezen het gecensureerde internet ook wel noemen.

Juist op dit intranet vindt de meeste censuur plaats. Chinese Internet Service Providers (ISP’s) en webdiensten zijn verplicht om verboden content te verwijderen en een registratie bij te houden van de werkelijke identiteit van hun klanten. Wat verboden is, is vaak echter nogal vaag of kan per dag veranderen. Veel ISP’s hebben daarom de neiging om overdreven voorzichtig te zijn.

Daarnaast wordt er op sociale media gefilterd. Op Weibo, een soort Twitter, komen posts met bepaalde woorden simpelweg niet online. Termen als Falun Gong, Dalai Lama en Tiananmen Square zijn verboden. Maar het kat-en-muisspel heeft er ook toe geleid dat minder voor de hand liggende termen niet zijn toegestaan. De Chinees-Amerikaanse onderzoeker Jason Ng kwam er bijvoorbeeld achter dat de karakters Maand Maand Vogel worden gecensureerd. Als je die karakters naast elkaar zet, lijkt het op de naam Li Peng, de premier die een harde lijn koos tijdens de studentenopstanden in 1989.

Soms wordt de content gewoon weggehaald. Een andere keer krijgt de gebruiker, zoals hierboven bij Lei, een waarschuwing. Of moet een gebruiker zich melden bij de klantenservice. En soms komt de politie langs. Onder Xi Jinping zijn er honderden arrestaties geweest van online opinieleiders wegens het verspreiden van ‘geruchten’ of ‘valse informatie’ die breed zijn uitgemeten in de media.

Les 3: De censuur is complex

Nu zijn de hierboven beschreven methoden een nogal botte manier om het internet te censureren. De technische uitvoering van de censuur is daarentegen erg verfijnd en wordt telkens aangescherpt.

Hoe dat systeem in elkaar zit, daar breken tientallen onderzoekers al jarenlang hun hoofd over. Pas sinds kort is China bezig om de censuur wettelijk te verankeren. Onderzoekers hebben echter slimme manieren gevonden om te testen hoe het systeem werkt. Dat doen ze bijvoorbeeld door vrijwilligers in China te vragen websites te bezoeken om vervolgens het internetverkeer te analyseren. Anderen huren servers in China. En weer anderen vuren zelf verzoeken af op Chinese computers en kijken wat ze aan dataverkeer terugkrijgen.

Als je tijd hebt en je interesseert voor de technische aspecten, kun je dit praatje op de Chaos Computer Conference bekijken. Het geeft een mooi overzicht van het onderzoek naar de Chinese censuur.

De meest gebruikte vormen van censuur zijn het openbreken van datapakketjes, het manipuleren van het telefoonboek van internet en het overvoeren van sociale media met desinformatie.

Wikipedia is grotendeels bereikbaar vanuit China, maar gevoelige lemma’s niet

Wikipedia is bijvoorbeeld grotendeels bereikbaar vanuit China, maar gevoelige lemma’s niet. Op verschillende plekken in het netwerk worden de datapakketjes gekopieerd en gescand. Als er een verboden woord wordt gevonden, wordt de connectie verbroken of omgeleid naar een andere pagina. Dit is echter een vrij omslachtige manier van blokkeren.

De Chinese regering misbruikt daarom liever het Domain Name System (DNS), het telefoonboek van het internet. Iedere keer dat je een website bezoekt (Facebook.com) moet je eerst het IP-adres opvragen (66.220.144.0). De ‘telefoniste’ in China geeft je echter een niet-bestaand of een ander nummer terug.

Tot slot is er een groot leger van internetgebruikers, de zogenoemde 50 Cent Party, dat sociale media probeert te overstemmen met patriottische informatie of gewoonweg desinformatie. Zij schrijven blogposts die positief zijn over het officiële beleid, plaatsen comments onder artikelen en gaan in discussie op sociale media.

Deze complexe censuurpraktijk is stukje bij beetje opgebouwd. Het censureren gebeurt niet ergens in één kantoor door een stel ambtenaren, maar verspreid over het land, in verschillende netwerken en met verschillende mate van succes. Het kan dus heel goed zijn dat een gebruiker in Chengdu wel toevallig een keer op Facebook kan komen, terwijl dat gelijktijdig een gebruiker in Shanghai niet lukt.

Les 4: Het systeem dient meerdere meesters

Hoewel de censuur complex en gefragmenteerd lijkt, is er wel degelijk sprake van een centrale aansturing. In 2013 werd de Cyberspace Administration opgericht. Die rapporteert direct aan de president, wat wel het belang van dit orgaan onderstreept. Het is deze Cyberspace Administration die decreten uitvaardigt aan media over wat wel en wat niet gepubliceerd mag worden.

Die aansturing blijkt ook wel uit de politieke opportuniteit van die decreten. Vorig jaar was bijvoorbeeld Facebook ineens bereikbaar, waarop de Taiwanese president Tsai Ing-wen, die kritisch was op China, belaagd werd door Chinese trollen. Tijdens spraakmakende corruptieprocessen worden de teugels soms wat gevierd, dan weer aangetrokken. En bij heel gevoelige gebeurtenissen, zoals de jaarlijkse partijbijeenkomsten, wordt de censuur verhevigd: Tabitha merkt bij dat soort gelegenheden bijvoorbeeld dat haar doorgaans betrouwbare VPN het niet meer doet.

Maar de censuur dient niet alleen politieke belangen.

Begin april gebeurde er iets wonderlijks: het Chinese censuursysteem werd op de Amerikaanse lijst van handelsbarrières geplaatst. De Amerikaanse regering claimt dat Amerikaanse bedrijven het steeds moeilijker krijgen in China om zaken te blijven doen. Ze moeten bijvoorbeeld inzage geven in broncode van hun software. Daarnaast wordt de censuur misbruikt om buitenlandse bedrijven te benadelen om voet aan de grond in China te krijgen.

Daar zit wel iets in.

Door buitenlandse websites en internetdiensten te blokkeren, heeft China een grote, eigen webindustrie kunnen opbouwen, met bedrijven als Baidu, Weibo, WeChat en vele anderen, die zich ook in het buitenland beginnen te manifesteren. Deze bedrijven konden zich ontwikkelen in de luwte van het censuurapparaat. In die zin is wel sprake van een muur.

Les 5: Het systeem blijft te omzeilen

Die economische expansie biedt nieuwe mogelijkheden tot ontwijking van de censuur. Greatfire.org is een mensenrechtenorganisatie die tot doel heeft om informatie te verzamelen over de Chinese censuur en gebruikers de mogelijkheid te bieden die te ontwijken. Sinds enkele jaren heeft Greatfire een slimme strategie die ze collateral freedom noemen. Ze verschuilen zich bij grote webdiensten en zogenoemde content delivery networks.

Hiermee zetten ze de Chinese overheid voor het blok. Als ze deze netwerken gaan blokkeren, komen ook legitieme webdiensten in China (en daarbuiten) in de problemen. Dat kan tot economische schade leiden.

In maart vorig jaar werd deze strategie op de proef gesteld.

De servers van GitHub lagen dagenlang zwaar onder vuur omdat Greatfire daar een aantal pagina’s had. Hackers in China hadden een deel van het verkeer naar de populaire zoeksite Baidu omgelegd naar de servers van GitHub, die daardoor overvoerd en onbereikbaar werden. Onderzoekers van het Citizen Lab vonden dat de aanval door de instanties werd uitgevoerd die ook verantwoordelijk zijn voor de Chinese censuur. De methode werd daarom al snel de Great Cannon of China genoemd.

De aanval leek vooral een waarschuwing om geen schuilplaats te verlenen aan organisaties die China slechtgezind zijn. Begin dit jaar lekte een brief uit van Microsoft Azure China, die serverruimte verhuurt aan grote webbedrijven. Microsoft waarschuwde klanten om aanbieders van VPN-diensten en andere ontwijkingsdiensten van hun netwerken te verwijderen. De Chinese overheid dreigde met sluiting als er geen maatregelen werden genomen.

Greatfire.org is overigens nog steeds vanuit China te bereiken.

Les 6: Censuur werkt

Hoewel het systeem niet waterdicht is, is het een succesvolle methode om kritische stemmen te smoren

De Chinese regering heeft iets voor elkaar gekregen dat veel landen nastreven: een effectieve binnenlandse censuur. Hoewel het systeem niet waterdicht is, is de enorme omvang in combinatie met de continue dreiging van vervolging een succesvolle methode om kritische stemmen te smoren.

De politicoloog Gengbo denkt tegenwoordig wel twee keer na voordat hij zijn politieke mening op WeChat zet. ‘Ik pas zeker zelfcensuur toe. Als ik bijvoorbeeld met vrienden over de hervormingen binnen het Chinese leger praat, doen we dat voorzichtig, zonder heel direct te zijn.’ Hij weet van medestudenten die in de problemen kwamen vanwege een online bericht. ‘Dat wil ik niet.’

En als de dreiging niet werkt, kan het internet worden uitgeschakeld. De gouverneur van de provincie Xinjiang legde enkele maanden het internet plat na hevige rellen. Zes miljoen mensen konden maanden geen internet gebruiken.

Lei, de blogger met wie dit stuk begon, schrijft tegenwoordig over minder gevoelige onderwerpen. Zijn laatste stuk gaat over een nieuwe film. ‘Het is niet wat ik oorspronkelijk in gedachten had, maar dit is het platform dat ik tot mijn beschikking heb. Hier moet ik het mee doen.’

Het Chinese censuurapparaat doet daarom denken aan het idee van het Panopticum. Dit bouwwerk, van de achttiende-eeuwse denker Jeremy Bentham, is een ronde structuur met in het midden een wachttoren en aan de zijkant, in een cirkel, de cellen. Het is een structuur die je terugziet in de koepelgevangenissen van Breda en Haarlem. De mensen in de cellen kunnen niet zien óf er iemand in de wachttoren zit, en wie dan wel. Deze onzekerheid, zo filosofeerde Bentham, zou ertoe leiden dat mensen zich gaan gedragen, dat ze zich conformeren aan de verwachtingen van de al dan niet aanwezige persoon in de wachttoren.

En misschien is dat dus wel een betere metafoor: the Great Chinese Panopticon.