Maak kennis met de spannendste voedselinnovatie van de afgelopen jaren: het voedselbos

Het is een van de grootste uitdagingen van deze eeuw. In 2050 moeten ruim 9 miljard monden gevoed worden.

Terwijl de druk van het huidige landbouwsysteem op de aarde nu al alarmerend is:

• Landbouw neemt meer dan één derde van ‘s werelds landoppervlak in en is daarmee een drijvende kracht achter ontbossing en biodiversiteitsverlies.
• Landbouw vormt minimaal één derde van onze uitstoot aan broeikasgassen.
• Het grootschalige gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen en kunstmest binnen de landbouw leidt tot grootschalige vervuiling.

Natuurlijk: deze technieken hebben ertoe geleid dat de productie de afgelopen vijftig jaar meer dan verdubbeld is. Maar steeds meer wetenschappers zijn het erover eens: de neveneffecten van moderne landbouw brengen een veilige toekomst in gevaar.

Volgens ecomodernisten moeten we doorgaan met moderne intensieve landbouw, waarbij gebruikgemaakt wordt van kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Louise Fresco, voorzitter van de raad van bestuur van Wageningen UR denkt dit bijvoorbeeld. ‘Alles biologisch’ kost volgens haar ‘zes keer zoveel land.’

Andere wetenschappers menen dat het huidige systeem juist volledig op de schop moet en er landbouwmethoden voor in de plaats moeten komen binnen de grenzen van het ecosysteem. Het voedselbos is hier een voorbeeld van. De Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) van de Verenigde Naties noemt het voedselbos als oplossing om op duurzame wijze te voldoen aan de groeiende vraag naar voedsel.

Hoe ziet het voedselbos eruit?

‘Van alles wat hier staat, kun je wel iets eten. De vruchten, noten en zaden, maar ook vaak de bloemen en bladeren.’

Achteraan staan rijen notenbomen voor de eiwitten en koolhydraten. Hiervoor staat de duindoorn die ongelooflijk rijk is aan vitamine C en gezonde vetten

Voedselbosexpert Xavier San Giorgi leidt me rond in voedselbos Oostwaard, gelegen ten noorden van Utrecht. Op dit landgoed zijn de vorige herfst op twee hectare 250 verschillende soorten struiken, planten en bomen aangeplant. De eigenaren willen over een jaar of vijf oogsten en de opbrengst verkopen aan restaurants in de omgeving.

Om het ‘bos’ te zien is wel wat fantasie nodig. De nog jonge aanplant staat in een weiland met slechts hier en daar al een wat grotere boom. Maar San Giorgi ziet het al helemaal voor zich: ‘Achteraan staan rijen notenbomen voor de eiwitten en koolhydraten. Hiervoor staan struikenlagen, met bijvoorbeeld de duindoorn die ongelooflijk rijk is aan vitamine C en gezonde vetten. Daarlangs groeit een voederhaag voor het vee; er komen hier straks ook schapen en koeien.’

Wat is een voedselbos?

Tijdens zijn architectuurstudie onderzocht San Giorgi hoe ecologische principes geïntegreerd kunnen worden in steden en voedselvoorziening. Zo kwam hij in aanraking met het voedselbos. ‘Kennis van ecologie is onontbeerlijk bij het ontwerpen van een voedselbos. We planten hier niet zomaar aan wat we willen, dan kan het een fiasco worden. Je moet het landschap kunnen lezen, begrijpen wat de functies zijn van verschillende soorten binnen het ecosysteem.’

Het voedselbos heeft zijn wortels in een wetenschappelijke stroming die ecologie integreert in de landbouw: de agro-ecologie. Pablo Tittonell, voormalig hoogleraar Ecologie van voedselsystemen aan Wageningen UR, is voorvechter van deze wijze van landbouw. En noemt het voedselbos in een TEDx Talk als belangrijke uitingsvorm. Waarom dat zo geweldig is? Omdat het de biodiversiteit bevordert.

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube

En waarom moet je dat willen?

‘In de natuur vind je geen monoculturen. Die zouden niet overleven,’ legt San Giorgi uit. ‘Binnen de landbouw is het ook gevaarlijk: een enkele plaag kan de volledige oogst ruïneren. Dit maakt monoculturen sterk afhankelijk van chemische bestrijdingsmiddelen.’

Dit wordt bevestigd door onderzoek. Een studie uitgevoerd in Europa door onder andere Wageningen UR laat zien dat het gebruik van pesticiden leidt tot meer pesticiden inzetten omdat de lokale biodiversiteit vernietigd wordt.

Binnen het voedselbos wordt biodiversiteit juist ingezet als middel tegen plagen. ‘Hier beschermen de vogels onze gewassen; die vangen de luizen en rupsen voor hun jongen,’ vertelt San Giorgi.

In een voedselbos worden kringlopen gesloten. Fosfaat wordt niet toegevoegd, maar komt terug via organisch materiaal

Dat betekent niet dat er in een voedselbos geen ‘indringers’ voorkomen, maar in plaats van bestreden worden deze ingepast in het ecosysteem. San Giorgi wijst naar de grond: ‘Kijk, hier zien we een muizengat. Eigenlijk is dat heel goed om te zien. Natuurlijk eten ze hier en daar aan een paar wortels. Maar dit betekent ook dat doordat die muizen tunnels maken, er schimmelsporen door de bodem verspreid worden. Die schimmels breken complexe suikers af: de motor achter de compostering en daarmee de vruchtbaarheid van de bodem. Bovendien trekken muizen roofdieren aan, zoals torenvalken en wezels. Uiteindelijk bouw je zo een complexe voedselpiramide op.’

Reguliere landbouw is afhankelijk van de inbreng van fosfaat via kunstmest, waardoor ernstige tekorten ontstaan. Binnen het voedselbos wordt daarom geen gebruik gemaakt van kunstmest. San Giorgi: ‘In een voedselbos worden kringlopen gesloten. Fosfaat wordt niet toegevoegd, maar komt terug via organisch materiaal dat afsterft op de bodem en via uitwerpselen van dieren die in het bos leven.’

Biodiversiteit blijkt trouwens invloed te hebben op de opbrengst. In een recent onderzoek uitgevoerd in een voedselbos in Indonesië werd de aanwezigheid van mieren, vleermuizen en vogels gemanipuleerd. Afhankelijk van de populatiegrootte en omringende vegetatie, varieerde hiermee de oogst, zowel in positieve als negatieve zin. Goed management van biodiversiteit in een voedselbos blijkt dus van groot belang.

En wat betekent dat voor het oogsten?

Wanneer we doorlopen, steekt de wind op. ‘Dit is best een tochtgat. Daarom heb ik aan de buitenkant allemaal snelgroeiende en groen blijvende planten gezet die straks een dichte haag vormen. Aan de binnenrand heb ik onder andere kaki’s, amandelen en vijgen staan, samen in een komvorm op het zuiden gericht. De warmte blijft zo mooi hangen. Als je slim samenwerkt met de omgeving, kun je zulke soorten hier prima laten groeien.’

Uitheemse soorten binnenhalen en het hele jaar door oogsten, is volgens San Giorgi dan ook geen probleem. ‘Als wij geen uitheemse soorten hadden, dan hadden we een schraal dieet in Europa. Door de ijstijden hebben we massale uitsterften gehad van soorten. Over de wereld heen heb je vergelijkbare klimaatzones, waartussen je de soorten prima kunt uitwisselen.’

Lokaal, kleinschalig, met de hand geplukt - het klinkt wel erg romantisch allemaal. Maar San Giorgi wil juist af van dat imago: ‘Dit gebied is net te klein om het commercieel interessant te maken voor machinale oogst.’ Maar, machinaal kan wel in een voedselbos: ‘Het ligt aan het ontwerp. Je kunt een voedselbos prima zo inrichten dat er tractoren doorheen kunnen en sorteermachines de oogsten kunnen verwerken.’

Ook Tittonell is voorstander van intensivering. ‘Hightech,’ ‘gemechaniseerd,’ allemaal termen waar hij niet vies van is, mits de biodiversiteit wordt gewaarborgd en de omgeving niet wordt vervuild.

En wat zijn de voor- en nadelen?

Een voedselbos kan theoretisch gezien meer opbrengen dan een monocultuur, aangezien bomen in een goed ontworpen landbouwsysteem water, licht en voedingsstoffen benutten die een monocultuur niet opneemt.

Helaas zijn er geen grootschalige vergelijkende studies gedaan tussen de productiviteit van reguliere monoculturen en voedselbossen. Wat wel een indicatie kan geven, zijn data over biologische landbouw. Net als bij voedselbossen worden daarbij geen chemische bestrijdingsmiddelen gebruikt.

In 2012 zijn twee wereldwijde studies gepubliceerd die het opbrengstverschil onderzochten tussen biologische en reguliere landbouw. Beide studies toonden een gemiddeld verschil van rond de 20 procent aan ten gunste van reguliere landbouw.

Maar een van de studies laat zien dat het verschil tussen reguliere en biologische landbouw praktisch nul kan zijn als gebruikgemaakt wordt van meerjarige planten, zoals in het voedselbos het geval is. Meerjarige planten slaan, door hun diepere wortelstructuren, bovendien meer CO2 op.

Een punt dat niet onderschat mag worden, is de tijd die het kost voordat een voedselbos productief wordt

Is dit alles voldoende om de groeiende wereldbevolking mee te voeden? Volgens World Food Price-winnaar Hans Herren produceren we vandaag sowieso al genoeg voedsel voor 14 miljard mensen. Maar wordt ergens tussen 30 tot 50 procent van ons voedsel verspild tijdens oogst, opslag, transport, in de winkel of bij de consument. Wanneer de keten dus efficiënter wordt ingericht, volstaat een lagere voedselproductie.

Bovendien wordt één derde van ‘s werelds landbouwgrond nu gebruikt voor de productie van veevoer. Een verschuiving richting een meer plantaardig dieet scheelt dergelijke landbouwgrond en maakt plaats voor voedselbossen.

Voor ontwikkelingslanden, waar de landbouwproductiviteit vaak lager ligt, kan het voedselbos ook uitkomst bieden. Een voormalig rapporteur van de Verenigde Naties noemt het niet voor niets een duurzaam en economisch alternatief voor reguliere landbouw: de biodiversiteit is hoger en boeren hoeven geen (vaak dure) kunstmest te gebruiken.

Een punt dat echter niet onderschat mag worden, is de tijd die het kost voordat een voedselbos productief wordt. Volgens San Giorgi duurt het vijf tot tien jaar voordat grootschalig geoogst kan worden. Met name in ontwikkelingslanden, waar mensen van ‘hand tot mond’ leven, betekent dit een grote investering. 

Eenmaal aangeplant is er, los van het oogsten, niet veel werk meer aan een voedselbos. Dankzij de combinatie van biodiversiteit en het gebruik van meerjarige planten is een voedselbos, mits goed ontworpen, een permanent systeem dat zichzelf in stand houdt. Vergeleken met reguliere landbouw, waar elk jaar opnieuw gezaaid, gemest en ongedierte bestreden dient te worden, vergt een voedselbos aanzienlijk minder onderhoud.

Bovendien kan een voedselbos meerdere functies tegelijk vervullen: recreatie kan gecombineerd worden met productie. Het is immers fijner wandelen door een levendig voedselbos dan door een maïsveld. San Giorgi is voor de Floriade 2022 dan ook bezig met het opzetten van een grootschalig project in Almere, waar voedselbossen in de vorm van een boerenbedrijf, een stadsbos en een stadspark komen. De soort oogst verschilt per gebied: ‘In het stadsbos zetten we in op biodiversiteit en wildpluk, terwijl we ons op het boerenbedrijf richten op koolhydraten en eiwitten. In het stadspark kunnen we daarentegen appelsoorten neerzetten die niet commercieel interessant zijn, maar wel hartstikke lekker.’

Dus?

Het voedselbos blijkt een hoop te kunnen bieden en is een vorm van landbouw die de draagcapaciteit van de aarde niet overschrijdt, maar juist ondersteunt. Mogelijk ligt de productie lager dan bij reguliere landbouw; dit zou verder onderzoek moeten uitwijzen. Aangezien we op dit moment al meer dan genoeg voedsel produceren, hoeft dit geen probleem te zijn.

Er zijn echter ook obstakels voor het grootschalig opzetten van een dergelijk systeem. Het creëren van een voedselbos is een proces dat jaren duurt, wat vooral voor boeren in ontwikkelingslanden een uitdaging vormt. Vergeleken met reguliere landbouw is er meer kennis vereist voor het opzetten en onderhouden van een voedselbos. Bovendien is er geen standaardbos dat overal aangelegd kan worden. Voor een succesvol voedselbos moet meer dan bij reguliere landbouw, rekening gehouden worden met lokale factoren als klimaat, bestaande vegetatie en aanwezige wilde dieren.

Voordat we in Nederland lokale papaja’s in de supermarkt vinden, is dus nog een grote omslag vereist. Er zijn echter ook kansen. De aloude tegenstelling tussen natuurbeheer en landbouw kan worden geslecht. Een samenwerking tussen boeren en natuurorganisaties betekent een vergroting van het productieve landbouwareaal. En als er iets is wat de Nederlandse boeren in de afgelopen jaren van schaalvergroting hebben laten zien, dan is het dat ze niet bang zijn voor grote veranderingen of investeringen.

Meer over voedsel en duurzaamheid: