Hoe criminelen profiteren van etnisch profileren

Twee derde van de Nederlanders vindt het acceptabel dat de politie etnisch profileert om misdaad te bestrijden, zo peilde Maurice de Hond. Die consensus is ook terug te vinden in de reacties nadat rapper Typhoon was staande gehouden, omdat hij in een Mitsubishi Outlander reed die volgens de betrokken agent ‘niet matchte met zijn profiel.’

‘Natuurlijk speelt etniciteit bij die controles een rol,’ zei oud-agent en Kamerlid van Voor Nederland Louis Bontes in HetParool. ‘Het is nu eenmaal zo dat allochtonen vaker crimineel zijn dan autochtonen.’

Oud-politieman John van den Heuvel schreef iets soortgelijks in De Telegraaf: ‘Wat door stuurlui aan wal ‘etnisch profileren’ wordt genoemd is gewoon volgen van gezond verstand.’ Hij bekritiseert in zijn column ook de Amsterdamse advocaat Gerald Roethof, die een paar keer per maand wordt gecontroleerd vanwege de combinatie van zijn donkere huidskleur en dure auto. ‘Toen ik hem ’s avonds op tv in zijn auto zag stappen, snapte ik waarom,’ schrijft Van den Heuvel. ‘Roethof is geen jongere in een gloednieuwe bolide die in het kader van de patseraanpak wordt gecontroleerd. De advocaat reed in een tien jaar oude, uitgebouwde en opgepimpte gitzwarte Mercedes S-klasse met geblindeerde ramen, waardoor amper is te zien wie er achter het stuur zit. Dan is de kans toch wat groter op politieaandacht (...) Moet zo’n controle dan meteen als discriminatie worden bestempeld?’

Typhoon in een glas water

Politievakbond ACP twitterde die column meteen enthousiast door en plaatste in dezelfde geest een stevig commentaar op Facebook onder de kop Typhoon in een glas water. Het commentaar wijst erop dat minderheden relatief vaker van misdrijven worden verdacht: ‘Maakt dat aannemelijker dat deze personen vaker gecontroleerd worden door de opsporende instantie politie? Ja.’

De politievakbond noemt het niet ‘etnisch’ maar ‘crimineel profileren’, want die agenten zouden op basis van statistieken en ervaringen ‘zomaar een professioneel beeld kunnen vormen dat deze persoon in zo’n auto ‘niet pluis’ is. Op basis van ‘feiten en omstandigheden’ ziet men een aanleiding om over te gaan tot controle. ‘Is het overgaan tot een controle dan een ‘inschattingsfout’? Nee.’

Thinking fast and slow

Filosoof Mieke Boon volgt in Trouw dezelfde redenering, maar dan chiquer geformuleerd. Ze haalt de psycholoog Daniel Kahneman aan, met zijn beroemde termen ‘thinking fast and slow’. Volgens Kahneman heeft ons brein twee systemen. Het eerste werkt snel, automatisch, emotioneel, stereotypisch en intuïtief. Het langzame systeem is bewust, rationeel en logisch.

Artsen en politiemensen gebruiken natuurlijk hun intuïtie, maar dan onderbouwd door de wetenschap en feiten van Systeem Twee, stelt Boon: ‘Er is een opmerkelijke parallel tussen het werk van de arts en dat van de agent. Hun kennis is veelal gebaseerd op statistisch wetenschappelijk onderzoek. In de medische praktijk staat evidence based hoog in het vaandel. Als een arts bij een patiënt bepaalde symptomen waarneemt, besluit zij niet zomaar om verder onderzoek doen. Dat gebeurt op basis van risicoprofielen. ‘Man’, ‘hindoestaans’, ‘boven de zestig’ heeft een grotere kans op hart- en vaatziekten. Als na onderzoek blijkt dat de patiënt geen afwijking heeft, wat gelukkig vaak het geval is, heeft de arts dan een beoordelingsfout gemaakt?’

Als jonge allochtonen vaker in de politiestatistiek voorkomen, stelt Boon, dan is ook de werkwijze van de politieman gerechtvaardigd. ‘De agent was bezig met een onderzoek, het was geen beschuldiging. Door een donkere jonge man aan te houden, heeft hij niet per definitie een beoordelingsfout gemaakt. De rapper en het publiek zijn daarom te snel met hun oordeel dit racistisch te noemen.’

Het beeld is duidelijk: selecteren op etniciteit kan dan misschien vervelend zijn, ‘de goeden moeten onder de kwaden lijden’, maar het is rationeel en onvermijdelijk. Wen er maar aan. Maar het went dus niet.

Sinan Çankaya legde al eerder haarscherp uit op De Correspondent dat etnisch profileren bij de politie ineffectief en onrechtvaardig is. Dat het onrechtvaardig is om op grond van je huidskleur gecontroleerd te worden is duidelijk, maar dat het ook ineffectief is, wil helaas maar niet doordringen.

Twee denkfouten

De vergelijking van filosoof Boon klinkt logisch: oudere Hindoestanen hebben vaker hartklachten, dus die moet je vaker controleren. Net als jonge Marokkanen vaker betrokken zijn bij roofovervallen en dus ook vaker gecontroleerd moeten worden.

Hier maakt onze filosoof twee denkfouten. Ten eerste is het in het belang van die oudere Hindoestaan dat hij extra gecontroleerd wordt door een arts – terwijl het voor een jonge Marokkaanse of Surinaamse Nederlander niet voordelig is om extra gecontroleerd te worden door de politie. Dat is een fundamenteel verschil.

De tweede denkfout die filosoof Boon (en Van den Heuvel en Bontes en de ACP en twee derde van de Nederlanders) maakt is dat het vaker controleren van risicogroepen effectief en rationeel zou zijn. Dat is aantoonbaar onwaar.

In de medische wereld worden felle discussies gevoerd over hoever preventief onderzoek moet gaan. Denk aan de discussies over het onderzoek op borstkanker, baarmoederhalskanker, darmkanker of prenatale onderzoeken.

Verreweg de meeste artsen zijn het er over eens dat preventieve totale bodyscans overbodig zijn en zelfs gevaarlijk, omdat ze onnodig veel onrust veroorzaken door valspositieve meldingen van ziektes, die iemand bij nader onderzoek toch niet blijkt te hebben. In plaats daarvan maken artsen per ziekte en per patiëntgroep zo rationeel mogelijk een afweging van de kosten en nadelen van preventief onderzoek, afgezet tegenover de verwachte gezondheidswinst.

Geen spoor van bewijs

Die rationele analyse ontbreekt totaal als het gaat om veiligheid. Natuurlijk moet de politie mensen staande houden bij een redelijk vermoeden dat ze iets in hun schild voeren: een bestelbusje dat ’s nachts op een bedrijventerrein rondrijdt, iemand die met een bult onder zijn jas een winkel uitloopt. Dat is gewoon goed, klassiek politiewerk waarbij huidskeur geen enkele rol speelt.

Er is geen spoor van bewijs dat het willekeurig controleren van deze onschuldige burgers bijdraagt aan het bestrijden van misdaad

Waar het hier om gaat, is het controleren (zelfs fouilleren) van burgers tegen wie geen enkele redelijke verdenking bestaat – behalve dan dat ze met hun huidskleur op dat moment op die plek ‘niet in het plaatje passen’. Er is geen spoor van bewijs dat het willekeurig controleren van deze onschuldige burgers bijdraagt aan het bestrijden van misdaad.

Zo is er geen oog voor het probleem van de valspositieven: iemand lijkt verdacht, wordt gecontroleerd maar blijkt onschuldig. Dat is niet alleen vernederend, maar ook ineffectief. Volgens het CBS werden in 2014 499 van de 10.000 Nederlanders van Marokkaanse afkomst verdacht van een misdrijf, tegen 92 per 10.000 bij autochtonen. Ondanks die forse oververtegenwoordiging, betekent dat nog steeds dat het overgrote deel van de Marokkaanse Nederlanders – ook de jongeren – volkomen onschuldig is. Hen vaker controleren – alleen omdat ze Marokkaans zijn – is zinloos.

Net zo goed is het zinloos om keeper Kenneth Vermeer te controleren, omdat hij in een ‘opvallende auto’ zit, met getint glas. Advocaat Roethof wordt twee keer per maand aan de kant gezet, gecontroleerd en weer doorgelaten. Om de medische vergelijking van filosoof Boon te volgen: stel dat huisartsen permanent op straat zouden patrouilleren – gewapend met risicoprofielen en stethoscoop – om oudere Hindoestanen ter plekke op hartklachten te onderzoeken. En stel dat de gemiddelde oudere Hindoestaan twee keer per maand een spontaan medisch onderzoek op straat zou moeten ondergaan. Tegelijkertijd zouden de wachtkamers uitpuilen van de niet-behandelde patiënten, omdat de artsen op straat bezig zijn met hun onderzoek. Een kind doorziet de waanzin van zo’n aanpak. Toch is dat precies wat we doen met de preventieve controles op straat.

Irrationeel veiligheidsbeleid

De irrationaliteit van het veiligheidsbeleid is al jaren zichtbaar. Zo had HetParool op 23 september 2010 twee even belangrijke nieuwsberichten op de voorpagina. Links stond de kop ‘Meeste aangiften blijven liggen’, rechts de kop ‘Fouilleren ook in West en Noord.’ Dus terwijl de lezer links kon lezen dat maar liefst 65 procent van alle aangiften in Amsterdam bleef liggen, omdat de politie de capaciteit niet had om ze zelfs maar in behandeling te nemen, kondigden gemeente en politie rechts aan het preventief fouilleren van onschuldige burgers uit te breiden.

Intussen is de effectiviteit van de Nederlandse politie verder gedaald: van 333.000 opgehelderde zaken in 2007 tot 250.000 in 2014.

Er lopen twaalfduizend veroordeelden vrij rond, criminelen waar de politie bewijsmateriaal tegen heeft verzameld, waar het OM een dossier van heeft gemaakt en die door een strafrechter veroordeeld zijn. Maar we hebben geen tijd om ze te vangen. Het is een zeldzame verspilling van tijd en belastinggeld. Het is zelfs zo hopeloos dat oud-politieman en journalist John van den Heuvel het niet meer kan aanzien en ze zelf gaat opspeuren.

De politie zit op bergen bruikbare opsporingsinformatie waar ze – het wordt eentonig – door gebrek aan capaciteit niets mee doet. Onderzoeksbureau Beke heeft voor Politie & Wetenschap vastgesteld dat de recherche heel veel restinformatie in opsporingszaken niet gebruikt.

Of neem, ook van Politie & Wetenschap, het rapport met de veelzeggende titel Die pakken we toch niet op? Dat gaat over het eindeloze praten tussen politie en OM over welke zaken ze wel of niet zullen oppakken. ‘Het is opmerkelijk,’ schrijven de auteurs, ‘dat slechts een handvol zaken leidt tot een strafrechtelijk vervolg (in termen van OM-afdoening, dagvaarding of daadwerkelijke straf). Slechts 15 procent van de zaken die moeten worden opgepakt, leidt tot een strafrechtelijk vervolg.’

Het vangen van boeven in Nederland is het ‘managen van schaarste,’ zoals het rapport Handelen naar waarheid vaststelde: ‘De extra tijd die je aan de ene zaak besteedt, gaat ten koste van de kwaliteit van de andere zaak, of aan het überhaupt kunnen oppakken van de andere zaak.’

Wat is hier misgegaan?

Er blijven tot frustratie van rechercheurs grote fraudezaken liggen wegens gebrek aan capaciteit, terwijl we wel tijd hebben om willekeurig ‘patsertjes’ met dure auto’s aan de kant te zetten. Dat komt door een weeffout bij de Nederlandse politie.

De veiligheidsagenda in Nederland wordt al decennia gedomineerd door drugsproblematiek, zo analyseert Handelen naar waarheid. ‘Deze verstoring van de openbare orde zorgde voor druk op de politie om de overlast aan te pakken. De strategische politietop besteedde geringe aandacht aan de opsporing, waardoor de kwaliteit van de recherche aangetast werd.’ De Nederlandse politie werkt vrijwel uitsluitend reactief: er komt een melding en de noodhulp gaat erop af. Als er geen melding is, rijden de agenten rond op straat en pakken aan wat ze tegenkomen. Dat is ook wat chefs en het publiek verwachten van ‘blauw op straat.’

Het levert een zeer zichtbare politie op. Maar op een wat hoger abstractieniveau gaat het mis: de politie heeft nauwelijks greep op zwaardere vormen van misdaad.

In termen van Daniel Kahneman zou je kunnen zeggen dat het Nederlandse publiek graag wil dat de politie volgens Systeem Eén werkt: het snelle, intuïtieve denken dat een vent in een foute auto aan de kant gezet moet worden. De nadelen van die aanpak – strijdig met het gelijkheidsbeginsel uit artikel 1 van de Grondwet, het risico op valspositieven, de dalende ophelderingspercentages – vallen allemaal onder Systeem Twee: het langzame, rationele systeem.

Het Systeem Eén-denken is nu dominant. Het probleem is dat het misschien goed voelt, maar helaas niet zo goed werkt. We hebben bij de politie meer Systeem Twee-denken nodig: geduld, analyse, systematisch jagen op de zware jongens.

En geen misverstand: de uitkomst van dat recherchewerk zal zeker zijn dat de politie ook flink wat criminelen van Turkse of Marokkaanse afkomst oppakt. Maar dan wel graag op basis van gedegen recherchewerk en niet op basis van vage intuïties en denkfouten.

Meer lezen over de politie?