Uzu en Muzu (drie verbluffende korte verhalen over grensmuren)

Nooit eerder verschansten landen zich zo massaal achter hekken en muren. De wereld telt inmiddels 65 grensmuren met een totale lengte van meer dan 40.000 kilometer. Dat is één keer de omtrek van de aarde. Europa heeft alweer bijna net zoveel kilometer zwaarbewaakte grensversperring als in de tijd van het IJzeren Gordijn.

Onderzoek naar grensmuren is net zo populair en wijdverbreid als de grensmuren zelf. Begin deze maand woonde ik in Canada de conferentie Borders, Walls and Violence bij over grenzen, muren en geweld. Wetenschappers uit alle windstreken en van de meest uiteenlopende disciplines presenteerden er de conclusies van hun onderzoek. Ik licht er drie verrassende verhalen uit.

1. Sommige grenzen zijn zo lek als een mandje

De grens tussen Mexico en de Verenigde Staten is een gatenkaas. Dat is ze altijd geweest. Veel mensen, ook Amerikanen, denken dat die grens ooit dicht was. Dat is een mythe. Pas in 1993 verrees het eerste grenshek bij San Diego: 23 kilometer lang.

Na de aanslagen van 11 september 2001 riep de Amerikaanse regering die grens met Mexico opeens uit tot front in de strijd tegen terrorisme. Een wet uit 2006 voorzag in de bouw van een grensmuur van ruim 1.100 kilometer. Maar de grens meet 3.169 kilometer. De openingen tussen de barrières zijn samen bijna twee keer zo lang als de muur.

Veel Amerikanen zien dat als een foutje. Als half werk bij gebrek aan geld en politieke wil. Donald Trump voelt dat haarfijn aan en belooft ‘een echte muur’ als het Amerikaanse volk hem tot president kiest. Een muur waar geen illegale migrant langs of overheen kan.

De openingen tussen de barrières zijn samen bijna twee keer zo lang als de muur

Maar de grensmuur zoals die er nu ligt, is geen foutje. Hij is niet het product van misplaatste zuinigheid. Dat betoogt Victoria Hattam, politicologieprofessor aan The New School in New York. Ja, de muur doet denken aan Emmentaler kaas. Ja, hij vormt geen aaneengesloten barrière maar bestaat uit honderden stukken grensmuur. Maar zo is hij doelbewust gepland.

De Secure Fence Act heet de Amerikaanse wet die de bouw van grensbarrières mogelijk maakte. Maar de wet spreekt nergens over een ‘hek’ of over een ‘muur,’ wel over ‘tactische infrastructuur.’

Wat daaronder verstaan wordt, blijkt duidelijk uit het plan voor de aanleg van de 110 kilometer lange barrière langs een deel van de grens: in de vallei van de Rio Grande. Dat plan gaat uit van 21 secties, sommige niet meer dan anderhalve kilometer lang.

Volgens Hattam was de Amerikaanse overheid nooit van plan een grensmuur te bouwen van de Grote Oceaan tot de Golf van Mexico. De overheid had nooit de illusie dat een aaneengesloten barrière alle ongewenste vreemdelingen zou tegenhouden, hoe dik en hoog ze ook zou worden, hoe zwaar ze ook zou worden bewaakt. De ervaring met grensmuren elders in de wereld wees uit dat ze mensen nooit afdoende tegenhouden. Vreemdelingen die per se de grens over willen, vinden altijd een gat.

Je kunt ze wel ophouden, je kunt het ze wel lastig maken, je kunt ze verleiden bepaalde routes wel te nemen en andere niet. Dat is precies wat de gatenkaasgrensmuur doet. Ze geleidt de stromen illegale migranten. Tactische infrastructuur maakt deel uit van een fuik. Ze leidt de ongewenste vreemdelingen naar onherbergzame streken, zoals woestijnen, waarna ze later bij checkpoints langs doorgaande wegen alsnog kunnen worden opgepakt.

Gregory Giddens, verantwoordelijk voor de aanleg van de grensbarrières, presenteerde in een hoorzitting voor het congres een Border Calculus, een grensdiagram dat deze aanpak verbeeldde. Dat ziet er ingewikkeld uit, maar duidelijk is dat bij grensbewaking alles draait om tijd.

Giddens zei dat ook in een toelichting: ‘Technische infrastructuur dient om illegale vreemdelingen op te houden zodat wij meer tijd hebben om te reageren.’ Het diagram noemde hij ‘een simpel algoritme dat weergeeft dat de tijd die het ons kost om adequaat te reageren op een inbreuk van de grens korter is dan de tijd die een illegale vreemdeling nodig heeft om spoorloos te verdwijnen.’

Victoria Hattam beschouwt het diagram als een radertje in het uurwerk van het grensbeleid. Want terwijl de doorgang van ongewenste personen moet worden vertraagd en uiteindelijk gestopt, mag het vrije verkeer van kapitaal niets in de weg worden gelegd en moet de ongehinderde doorgang van gewenste personen juist worden bespoedigd. Kapitaalkrachtige Mexicanen die regelmatig in de Verenigde Staten shoppen, kunnen Laser Visa aanvragen of aanspraak maken op de Trusted Traveler-status. De grens passeren is dan voor hen een fluitje van een cent.

De conclusie van Hattam: ‘Zelfs de fanatiekste veiligheidsfanaat wil niet dat de grens hermetisch wordt afgesloten.’ De grens als gatenkaas is een verfijnd selectie-instrument.

2. Dieren mogen veel grenzen gewoon passeren

Grote delen van het zevenhonderd kilometer lange ‘veiligheidshek’ dat Israël op de Westelijke Jordaanoever van de Palestijnse gebieden scheidt, zien er afschrikwekkend en ondoordringbaar uit. Met hun overmaat aan staal, beton en prikkeldraad. Maar dat zijn ze alleen voor mensen, vertelt Miriam Ticktin, antropologe bij het Zolberg Institute on Migration and Mobility in New York.

Wie goed kijkt, ziet de kleine openingen in het hek. Groot genoeg voor egels, steenbokken en gazellen. Die gaten zijn erin gemaakt op verzoek van Israëlische ecologen. Hun argument overtuigde de autoriteiten: dierenfamilies scheid je niet. Dat is niet humaan.

Ook veel Amerikaanse barrières langs de grens met Mexico hebben openingen voor dieren. Ze zijn zo groot als een A4’tje. Die afmetingen bepalen welk wezen vrijelijk mag bewegen, zegt Ticktin.

De opening is in elk geval groot genoeg om een ocelot door te laten, een bedreigde wilde kattensoort, waarvan er naar schatting nog zo’n vijftig zijn in Amerika. Dierenbeschermers voeren campagne met foto’s van dat poezelige, onschuldige beestje. In diezelfde grensstreek werden tussen 1998 en 2013 de stoffelijke resten geborgen van ruim 6.000 vluchtelingen en migranten.

Grenzen tussen mensen en mensen, mensen en dieren en mensen en dingen vervagen in een grensgebied

Ticktin laat tijdens haar praatje een voorpagina zien van het Britse dagblad The Daily Mail. De kop boven het artikel luidt: ‘Kroatië protesteert tegen Sloveens grenshek dat dieren doodt.’ De foto toont een dode uil die in het prikkeldraad van het grenshek verstrikt is geraakt. Het artikel noemt nog andere dieren die zich hebben doodgelopen op het hek. Het spreekt van ‘verschrikkelijke taferelen van dieren die lijden’ en noemt hun lot ‘onmenselijk.’

Ticktins conclusie: grenzen tussen mensen en mensen, mensen en dieren en mensen en dingen vervagen in een grensgebied.

Als voorbeeld noemt ze het containerkamp voor illegalen bij Calais dat het platgewalste gelegenheidskamp Le Jungle een paar maanden geleden verving. Het bestaat uit 125 containers voor 1.500 mensen, in rijen op elkaar gepropt zoals in het ruim van een schip. In dat soort containers werden nog onlangs hulpgoederen voor vluchtelingen vervoerd. Nu worden de vluchtelingen er zelf in opgeslagen. ‘Wie heeft bedacht dat dit passende huisvesting is voor vluchtelingen en migranten?’ vroeg Ticktin zich af. ‘Wat zegt het als je huisvesting voor illegalen laat verzorgen door een transportbedrijf?’

De politieke boodschap is volgens Ticktin: wij zien jullie vluchtelingen als goederen, niet als mensen. Zoals slaven als dingen werden beschouwd. Het enige verschil, zegt Ticktin, is dat goederen commerciële waarde hebben. Vluchtelingen niet. ‘Dat rechtvaardigt dat ze stranden en uit de omloop worden genomen.’

3. Achter grenzen leven ook gewone mensen

‘Ver, ver weg, voorbij de berg, in het dorp Kakaruzu, vlak bij de rivier, in een wit huis, tussen de bomen en de bloemen, woonden twee broers, lang, lang geleden.’

Zo begint het verhaal van de Israëlische kinderboekenschrijver Efraim Sidon, in 1985 verschenen. Uzu en Muzu, zo heetten de broers. Uzu en Muzu waren ook elkaars allerbeste vrienden. Tot ze op een dag slaande ruzie kregen en elkaar niet meer konden luchten of zien. Ze bouwden een muur dwars door hun huis. Koppig als ze waren, hebben ze elkaar daarna nooit meer gezien

Hun kinderen en kleinkinderen en achterkleinkinderen wisten niet beter of die muur had er altijd gestaan. Die muur stond er niet voor niets. Hij beschermde hen tegen het monster: het verschrikkelijke monster achter de muur.

Het was dit verhaal dat David Newman op het idee voor een experiment bracht. Hij is een Brits-Israëlische politiek geograaf, verbonden aan de Ben-Gurionuniversiteit in Israël. Sinds het begin van deze eeuw scheidt een 700 kilometer lang stelsel van zwaarbewaakte hekken en muren op de Westelijke Jordaanoever de Israëlische nederzettingen van de Palestijnse gebieden. Wat weten bewoners aan de ene kant van de muur van de mensen aan de andere kant van de muur? Dat vroeg Newman zich af. Hij was het meest benieuwd naar de opvattingen van kinderen. Zij hadden een wereld zonder muur niet meegemaakt. Ze hadden de andere kant nooit gezien.

Newman vroeg twee groepen scholieren om te tekenen hoe zij dachten dat het was aan de andere kant van de muur. Kinderen uit de Joodse nederzetting Kiryat Arba. En kinderen uit het Palestijnse deel van Hebron. Buren, al hadden ze elkaar nog nooit ontmoet. Ze lichtten hun tekeningen ook toe.

Joodse Ariel (11) tekent rommelige wegen die vol troep liggen, ‘want Palestijnen houden hun straten niet schoon.’ En de Joodse Maor (13) tekent een Arabier die een militair met een mes probeert te steken. Omdat Arabieren vrouwen slaan en joden vermoorden.

Het beeld dat Palestijnse kinderen van de Israëlische kant hebben is al even grauw. Mohammad (13) tekent joden die Arabieren slaan en Joodse kinderen die spelen met geweren. Aya (10) tekent ‘Joden die ons bombarderen en ons land inpikken en de kinderen in Gaza doden.’

En beide groepen klagen dat ze niet overal heen kunnen omdat ‘de anderen’ hun bewegingsvrijheid beperken. ‘Laat die joden maar heengaan waar ze vandaan komen,’ zeggen ze in Hebron. ‘Laat ze maar naar Saoedi-Arabië vertrekken, naar die andere Arabieren,’ zeggen ze in Kiryat Arba.

Het experiment laat zien, zegt Newman, dat de beelden die kinderen van de andere kant hebben veel extremer en veel gewelddadiger zijn dan die van hun ouders. De ouders vertellen dat het leven voor de muur veel goedkoper en vreedzamer was. Ze kwamen dagelijks aan de andere kant. Ze hadden er vrienden of goede bekenden.

‘De muur is gebouwd omwille van de Israëlische veiligheid,’ zegt Newman. ‘Maar gebrek aan kennis en contact vergroot juist het gevoel van onveiligheid. Hoe kunnen nieuwe generaties ooit in vrede leven als ze elkaar als monsters zien?’

Misschien biedt het verhaal van Uzu en Muzu houvast. Uzu en Muzu zijn al een eeuwigheid dood, maar hun nakomelingen geven de familiemythe over de verschrikkelijke, bloeddorstige buurman generatie op generatie door.

Totdat achterachterachterachterachterkleinzoon Uzu weleens wil zien hoe het is aan de andere kant van die muur. En als er niemand in de buurt is, beklimt hij de muur en gluurt hij voorzichtig over de rand. Hij kan zijn ogen niet geloven. Geen monster! Gewone mensen. Gewone kinderen. Net zoals hij.

Leer meer over de (on)macht van muren: