Geen man of vrouw? Dan ben je voortaan een ‘hen’

Het Nederlands heeft eindelijk een genderneutraal voornaamwoord. Naast ‘hij’ en ‘zij’ is er nu een derde, genderneutrale optie: ‘hen.’

Dat ziet er in de praktijk zo uit:

Amandla Stenberg (17) vertelde onlangs op hun Tumblr-pagina zich te identificeren met het non-binaire gender: niet passend in de hokjes man of vrouw. Stenberg is vooral bekend door hun rol als Rue in de film The Hunger Games. Een rol die hen op het lijf was geschreven, want al van jongs af aan houdt hen van fantasy.

Hen en hun - de tweede vorm is het bijbehorende bezittelijk voornaamwoord - hebben de Verkiezing van het Non-Binaire Voornaamwoord gewonnen, die werd georganiseerd door Transgender Netwerk Nederland (TNN). Verspreid over twee rondes werden er zo’n 1.700 stemmen uitgebracht. Naast ‘hen’ mag ‘die’ ook gebruikt worden als neutraal voornaamwoord.

Waarom zouden we een nieuw woord introduceren waaruit we níet kunnen opmaken of iemand man of vrouw is? Een woord dat doet denken aan ‘een losgebroken, vrouwelijke kip. Hen is in de badkamer. Hen gaat boodschappen doen,’ zoals iemand op de Facebook van TNN zegt? Een woord dat ook nog eens verwarring schept, omdat het al bestaat met een ándere betekenis?

Daarvoor zijn twee redenen.

1. ‘Hen’ maakt letterlijk zichtbaar

Taal kan beklemmend zijn voor personen die zich (nog) niet als man of vrouw identificeren. Ze worden gedwongen een keuze te maken voor ‘hij’ of ‘zij,’ terwijl dat allebei niet op hen van toepassing is. De taal maakt hun identiteit onzichtbaar, want er zijn gewoonweg geen woorden voor hoe ze zich wel voelen.

Drie van de zeven deelnemers liepen dagelijks aan tegen het ontbreken van neutrale persoonsverwijzingen in het Nederlands

Hoeveel non-binaire mensen er in Nederland wonen, is lastig vast te stellen. Iedereen staat nu eenmaal geregistreerd als man óf vrouw. Van de transgender personen gaat 15 procent volledig in transitie naar het andere geslacht, zegt TNN-woordvoerder Elise van Alphen. Het grootste gedeelte heeft dus geen behoefte aan het ‘volledige pakket man’ of het ‘volledige pakket vrouw,’ zegt CB Berghouwer, zelf non-binair en bestuurslid van TNN, afgelopen weekend in de Volkskrant. Voor hen zou een neutraal voornaamwoord een uitkomst zijn.

Dit kwam ook naar voren tijdens een keukentafelgesprek met LHBTQIA -jongeren voor een stuk dat binnenkort op De Correspondent verschijnt. Drie van de zeven deelnemers liepen dagelijks aan tegen het ontbreken van neutrale persoonsverwijzingen in het Nederlands. Bij gebrek aan beter kozen ze dan voor ‘hij’ of ‘zij.’ ‘Niet chill,’ zei een van hen.

2. ‘Hen’ emancipeert

Maar ook voor mensen die zich wél thuisvoelen in de hokjes man of vrouw zijn de genderneutrale ‘hen’ en ‘die’ een aanwinst. Op school, in de media of gewoon tijdens een praatje met de groenteman verwijzen we steevast met ‘hij,’ ‘zij,’ ‘hem’ of ‘haar.’ Gender is áltijd op de achtergrond aanwezig, zelfs als het niets met het onderwerp van gesprek te maken heeft. Maar maakt het werkelijk uit van welk gender de arts, rechter of hypotheekadviseur is die we aanhalen?

Ook onze wet is verre van genderneutraal. Verwijzingen naar personen in het Burgerlijk Wetboek - waar de regels tussen mensen zijn vastgelegd - gaan allemaal over ‘hij.’ Alleen mannen hoeven zich er blijkbaar aan te houden.

Waarom spreken we niet over elke persoon, altijd, in de neutrale vorm? Of iemand man of vrouw of iets ertussenin is, is dan niet meer van belang. Met de invoering van een genderneutraal voornaamwoord stappen we uit het hokjesdenken. Het creëert ruimte voor dat wat er écht toe doet: of artsen hun werk goed doen en welke uitspraak de rechter deed.

Is dit al eerder geprobeerd?

Dat het geen probleem is om over elkaar te spreken zonder iemands gender te onthullen, laat het Mandarijn zien. De taal die door de meeste mensen ter wereld wordt gesproken, kent een genderneutraal voornaamwoord: ‘tā,’ dat zowel ‘hij,’ ‘zij’ als ‘het’ betekent.

Dat we ook aan het gebruik kunnen wennen, zien we terug in het Engels, waar het genderneutrale ‘they’ al langer gangbaar is: They and I went to the store. Eerder dit jaar werd het enkelvoudige ‘they’ zelfs uitgeroepen tot Woord van 2015 door de American Dialect Society. Heel nieuw is het overigens niet. Het woord kent een lange traditie, in de werken van Shakespeare en Jane Austen werd ‘they’ al gebruikt in het enkelvoud.

Dat we er zelfs aan kunnen wennen als we het eerst maar raar vinden, laat het Zweeds zien

Dat we er zelfs aan kunnen wennen als we het eerst maar raar vinden, laat het Zweeds zien. Naast ‘hon’ (zij) en ‘han’ (hij) is kort geleden ‘hen’ nieuw leven ingeblazen. Het woord, dat al in 1966 werd bedacht, werd in 2014 opgenomen in de woordenlijst van de Svenska Akademien, de organisatie die over de Zweedse taal gaat. Hoewel een grote bron van spot - het zou onnodig en feministisch zijn - begint ‘hen’ in de geschreven taal een plekje te veroveren. In overheidsdocumenten is het de standaard verwijzing en ook genderneutrale scholen zweren erbij.

En gaat dit werken in het Nederlands?

Terug naar het Nederlands. Wat vinden taalkundigen van ‘hen’ en ‘die’?

‘Lastig,’ geeft feministisch linguïst Ingrid van Alphen van de Universiteit van Amsterdam toe. ‘Het zijn geen rare woorden, maar ze bestaan al.’ Toch is ze voorstander, want: ‘We lopen in Nederland zo enorm achter!’

‘Hen’ en ‘die’ zijn niet de eerste pogingen tot nieuwe voornaamwoorden. Al sinds in 1980 de Wet gelijke behandeling van mannen en vrouwen werd aangenomen, is de discussie over genderongelijkheid in taal aanwezig. Uit die tijd stamt ook het schuine-streepjes-gender: ‘hij/zij.’ Andere initiatieven waren ‘zhij’ en ‘zhaar,’ die nooit hun weg hebben gevonden naar het dagelijks taalgebruik.

De keuze voor ‘hen/hun’ is op z’n minst opmerkelijk. ‘Hen’ en ‘hun’ zijn namelijk zelf ooit kunstmatig geïntroduceerd in de Nederlandse taal. De uitvinder, Christiaen van Heule, was grammaticus in de zeventiende eeuw en druk bezig de taal in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden te standaardiseren. ‘Een serieuze taal hoorde verschil te maken tussen een derde en een vierde naamval,’ zegt taalwetenschapper Marc van Oostendorp van het Meertens Instituut. Dat werd dus ‘hen’ en ‘hun.’ Of de uitvinding succesvol was, valt te betwisten. Want tot op de dag van vandaag struikelen mensen - ‘hun waren langsgekomen’ - over het juiste gebruik ervan.

Om die reden is Van Oostendorp voorstander van ‘die’ als neutraal voornaamwoord. Die gebruiken we namelijk al als zodanig. ‘Mijn baas, die komt morgen langs,’ probeert hij. ‘Ja, dat werkt!’

Of ‘hen’ en ‘die’ succesvol zullen inburgeren in het Algemeen Nederlands is moeilijk te voorspellen. Taal verandert voortdurend, maar taal veranderen is heel andere koek. ‘Het is onbestuurbaar,’ volgens Van Oostendorp. Van Alphen heeft er wel een idee over: ‘De eerste stap is ‘hen’ en ‘die’ groots de wereld inslingeren.’

Want de enigen die taal kunnen veranderen, zijn de gebruikers. Jij en ik. En hen.

Correctie 17-6-2016: De Engelse voorbeeldzin was incorrect en is aangepast.

Verder lezen over gender?