Waar zijn de lesbiennes gebleven?

De homobeweging bestaat uit mannen, vrouwen, biseksuelen, queers, transgenders, mensen met een intersekse-conditie en aseksuelen. Van hen zijn - opvallend - de mannelijke homo’s het prominentst aanwezig in de beeldvorming.

Er wordt vaak gedacht dat dat komt doordat er meer mannelijke homoseksuelen zijn dan vrouwelijke, maar dat is onjuist. Waar zijn al die lesbiennes dan gebleven?

De onzichtbaarheid is overal

Die onzichtbaarheid van lesbiennes is een oud probleem. Toen in de negentiende eeuw aan toenmalig Engels koningin Victoria verteld moest worden dat er niet alleen mannelijke, maar ook vrouwelijke homoseksuelen bestonden, besloten haar adviseurs de laatste categorie te verzwijgen: de majesteit zou dat niet aankunnen. Dus werd in 1885 alleen mannelijke homoseksualiteit verboden in Engeland.

Iets vergelijkbaars zie je de vorige eeuw in Nederland gebeuren. Tussen 1911 en 1971 werden hier in het kader van de zogenoemde Zedelijkheidswet ruim 5.000 personen veroordeeld wegens homoseksuele handelingen met jongeren tussen zestien en eenentwintig jaar. Onder de veroordeelden was slechts 1 procent vrouw. In het boek De Lesbo-encyclopedie wordt dieper ingegaan op de gevolgen van de Zedelijkheidswet.

Hoewel er evenveel mannen als vrouwen homoseksueel zijn, zijn vrouwen in de geschiedenis, de media, de politiek en de samenleving zelf onzichtbaarder dan mannen

En die onzichtbaarheid speelt nog steeds. Binnen de Nederlandse landelijke homovereniging COC waren vrouwen van het begin af aan in de minderheid: begin jaren zestig waren 500 van de 3.400 leden vrouw, die bovendien weinig naar bijeenkomsten kwamen. En de Gaykrant was sinds de oprichting in 1980 een groot succes, maar lesbiennes kwamen er amper in voor. Ook opvallend: in het homo-uitgaansleven zijn sinds jaar en dag meer bars en uitgaansmogelijkheden voor mannen dan voor vrouwen.

Nog actueler: in de media zijn mannelijke homoseksuelen geen enkel punt meer. André van Duin, Geer & Goor en Paul de Leeuw zijn publiekslievelingen, terwijl Claudia de Breij – op Dominique van der Heyde na dan - het alleen moet doen.

Ook onder homopolitici zijn mannen zichtbaarder dan vrouwen. En van de homoseksuele asielzoekers komen vaker de mannen ter sprake, of de mannen die hen achtervolgen. En als er iets rondom homoseksualiteit te doen is, zijn mannen meer in beeld, zoals onlangs nog te zien was bij de publieke steunbetuigingen na de schietpartij in Orlando.

Kortom: hoewel er evenveel mannen als vrouwen homoseksueel zijn, zijn vrouwen in de geschiedenis, de media, de politiek en de samenleving zelf onzichtbaarder dan mannen. Hoe komt dat?

1. Onzichtbaar door de emancipatiegeschiedenis

Toen de homobeweging rond 1970 begon te bloeien, gingen homo’s en lesbo’s al meteen uit elkaar. Dat gebeurde zelfs binnen het COC, waar de vrouwen al ondervertegenwoordigd waren. Want wat gebeurde er: tegelijk met de homobeweging kwam de vrouwenbeweging op. En toen een aantal lesbiennes ook het feminisme omarmde, bleek het COC even huiverig voor feministen als de rest van de wereld: het werd de lesbisch-feministische actiegroep Paarse September in 1971 niet toegestaan bijeenkomsten met alleen lesbo’s te houden binnen het COC. Want er moesten mannen bij. Dat werd een splijtzwam binnen het COC: de radicale lesbiennes organiseerden zich buiten de ‘mannenclub’ en veel vrouwen zegden hun lidmaatschap op. Lees hier meer over de Paarse September.

Hoe ging het verder? De vrouwenbeweging werd een groot succes en kende tal van ideologische en strategische varianten – waaronder dat radicaal lesbische groepje Paarse September dat weliswaar een kort leven beschoren was, maar waarvan het gedachtegoed doorsijpelde in alle takken van de vrouwenbeweging.

Neem haar opvolger Lesbian Nation, die in Amsterdam in 1977 de eerste Gay Pride organiseerde. Een Gay Pride die later een door de overheid gesteunde orgie van mannelijke homozichtbaarheid werd waar lesbiennes met een kaarsje te zoeken waren, maar ooit begon als demonstratie van in het wit geklede vrouwen uit de lesbische beweging.

Een beweging die in 1979 ook het Lesbisch Prachtboek voortbracht, alsmede het culturele blad Lust & Gratie, en in tal van Nederlandse steden vrouwenboekhandels en vrouwencafés uit de grond deed schieten.

Maar ook een beweging die onzichtbaar bleef voor het grote publiek. Want ondanks haar veelvormigheid en rijkdom, bestond ze toch echt vooral voor en door vrouwen. Vrouwen die bovendien vaak óók feminist waren en áls ze de media haalden, overladen werden met tuinbroek-en-okselhaarclichés.

2. Onzichtbaar door klassieke gendermechanismen

Naast de emancipatiegeschiedenis is er nog een andere verklaring voor de onzichtbaarheid van lesbiennes: de klassieke gendermechanismen, de culturele ideeën die er over mannen en vrouwen bestaan.

Zo grijpen de media altijd eerder naar mannelijke informanten en deskundigen dan vrouwelijke. Want die worden serieuzer genomen, is het idee. Dat blijft gelden als het om homomannen en lesbo’s gaat. Ook hebben homomannen betere banen, derhalve meer macht en ze zijn gemiddeld rijker.

Lesbiennes doen niet mee in het systeem waarvan mannelijkheid en heteroseksualiteit de pijlers zijn

En terwijl homomannen stedelijker leven, meer bars en uitgaansgelegenheden bezoeken, seksueel avonturieren en dus graag kijken en bekeken worden, trekken vrouwen zich liever terug op een plek waar ze nu eens niet bekeken worden. Lees hier meer over de verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke homoseksuelen. Vandaar de afwezigheid van lesbiennes op de met mannen gevulde Gay Paradeboten die jaarlijks door de Amsterdamse grachten varen.

Het mag van mij een uitzinnig spektakel blijven, maar het is zo aantrekkelijk voor mannen – vermoed ik - omdat het voor hen niet bedreigend is. In de heterocultuur worden vrouwen in het algemeen gedefinieerd in hun kwaliteit van ‘to be looked-at-ness.’ De dwang tot aantrekkelijk-zijn geldt voor vrouwen sterker dan voor mannen. Daaraan willen lesbiennes denk ik nog eens te meer ontsnappen omdat ze per definitie niet beschikbaar zijn voor heteroseksueel contact. Een lesbisch lichaamstheater kan te gemakkelijk onteigend worden. Dat kan dus alleen in beschermde omgevingen en niet in de openbare ruimte.

Daarin zit ook een deel van de verklaring waarom lesbiennes onzichtbaarder zijn. Ze doen niet mee – kunnen dat niet, willen dat niet - in het systeem waarvan mannelijkheid en heteroseksualiteit de pijlers zijn.

Dat systeem maakt ook lesbische asielzoeksters onzichtbaar. Vrouwelijke vluchtelingen zijn in het algemeen kwetsbaarder dan mannelijke en openlijk lesbisch zijn maakt voor hen het risico op verkrachting nog hoger dan het voor vrouwen überhaupt al is.

Hoe nu verder?

Ja, de relatieve onzichtbaarheid van lesbiennes stoort me. Ik wil dat lesbische asielzoeksters beschermd worden tegen seksueel en sociaal geweld. Ik wil dat ze zich kunnen manifesteren voor wie ze zijn. Ik wil zelf zichtbaar zijn en ik wil – als vrijwel alle lesbiennes die ik ken – gewoon voluit meedoen. Maar hoe?

Wat me intrigeert, is de huidige aandacht voor transseksualiteit die een nieuwe sekseneutrale identiteit in het leven roept: de zhij die ofwel van geslacht is veranderd ofwel ‘beyond gender’ is. Maar dat praten over transseksualiteit als een algemene, sekseneutrale categorie – zoals ‘homoseksualiteit’ dat was – lijkt me toch bedrieglijk.

Misschien biedt Conchita Wurst, de Oostenrijkse travestiet die in 2014 het Songfestival won, wel een uitweg. Een verademing omdat Conchita zich niet presenteerde als een zo perfect mogelijke vrouw, maar als man-vrouw, als Tussenwezen, als vrouw-met-baard of man-met-jurk.

Wursts prachtige lied ‘Rise like a Phoenix’ Bekijk hier de video van Conchita Wurst, ‘Rise like a Phoenix’. bevestigt het: de Tussenwezens zijn in opkomst. De transgenders, beyond genders en queers nemen het over, de mensen die op allerlei manieren die scheiding tussen personen met een mannelijk en met een vrouwelijk lichaam onderuithalen. Als zij ervoor zorgen dat de scheiding tussen de seksen minder rigide wordt, zal het hele probleem van de onzichtbaarheid van vrouwen verdwijnen.

Zo’n vijftig jaar na het uitbreken van de seksuele revolutie is het tijd om de balans op te maken. Hoe gaat het eigenlijk met lesbiennes, homo’s, bi’s, transgenders, queers, mensen met een intersekse-conditie en aseksuelen in Nederland? Hoe moet een nieuwe homoagenda eruitzien? Die vragen beantwoorden we tijdens deze Roze Maand.

Rainbow Girls Felle kleuren, hard licht en geen schaamte: deze lesbiennes zijn verre van onzichtbaar. Ze laten zich niet afschrikken door de dagelijkse dreiging van geweld, intimidatie en het mogelijk afgestoten worden door familie en vrienden. De lesbische vrouwen uit de townships Gugulethu en Khayelitsha in Zuid-Afrika blijven trots op wie ze zijn. Bekijk hier meer werk van Julia Gunther

Lees ook:

Waarom De Correspondent in juli roze kleurt Deze week 47 jaar geleden vonden de Stonewall Riots plaats: de New Yorkse politie viel een homobar binnen en het publiek kwam daarop in verzet. Het wordt alom gezien als het begin van de homobeweging. Hoe staat het daarmee, bijna vijftig jaar later? Met een speciale themaredactie gaan we op zoek. Lees de start van de serie hier terug Zo was het om transgender te zijn voordat dat woord bestond Wie was de schrijfster Andreas Burnier? Ik kende alleen haar naam. Door een fascinerende biografie ken ik nu ook haar werk, dat zich kan meten met naoorlogse tijdgenoten als Reve en Hermans. Ze wordt een transgender avant la lettre genoemd, maar etiketten bevielen haar eigenlijk niet. Lees het verhaal van Nina hier terug Hollandse homoacceptatie: je mag het wel zijn, maar je moet het niet te veel tonen Amsterdam staat wereldwijd nog altijd goed op de kaart als een gay capital, maar uit mijn onderzoek naar antihomogeweld in de hoofdstad blijkt dat nog altijd tientallen keren per jaar aangifte wordt gedaan van discriminatoir fysiek geweld. Dit is precies wat ik in mijn werk als sociaal wetenschapper en activist ‘de Nederlandse paradox’ ben gaan noemen. Lees het verhaal van Laurens hier terug Seksualiteit is niet wat je bent, maar wat je doet In veel Afrikaanse landen komen homoseksuele relaties al eeuwenlang voor. Via de trans-Atlantische slavernij werden sommige gewoonten meegevoerd naar de Caraïben. De Surinaamse mati-cultuur laat zien dat vrouwen het met vrouwen kunnen doen, zonder het stempel ‘lesbisch’ te krijgen. Lees het verhaal van Clarice Gargard hier terug