Als je inzoomt zie je: IS is haast verslagen. Zoom je uit, dan weet je wel beter

John Kerry liet er onlangs geen misverstand over bestaan: het einde van Islamitische Staat (IS) in het Midden-Oosten is bij lange na niet het einde van de terreurorganisatie. Als IS in Irak en Syrië is verslagen, zal de groep nog verder transformeren tot een wereldwijde terroristische organisatie, zo waarschuwde de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken op 21 juli op een bijeenkomst van de coalitie tegen IS.

Kerry’s waarschuwing is eigenlijk geen nieuws. Sinds het uitroepen van het kalifaat in juni 2014 werkt IS hard aan internationale uitbreiding. Overal ter wereld worden strijdgroepen overtuigd zich bij de terreurgroep aan te sluiten, of is IS bezig nieuwe groepen op te richten. Daarbij putten ze uit de kennis en contacten van de duizenden buitenlandse strijders die zich de afgelopen jaren bij hen aansloten.

En zo kon het dat afgelopen ramadan aanhangers van Islamitische Staat (mogelijk gecoördineerde) aanslagen pleegden in Afghanistan, Bangladesh, Egypte, Frankrijk, Libië, Irak, Jordanië, Niger, Nigeria, Pakistan, de Filipijnen, Saoedi-Arabië,  Maleisië, Somalië, Syrië, Turkije, Amerika, Jemen, Libanon en  Israël.

De internationalisering van IS zag ik afgelopen april met eigen ogen in het zuiden van de Filipijnen, waar verschillende lokale strijdgroepen trouw zwoeren aan IS-leider Abu Bakr al-Baghdadi. Een jongen die tot voor kort zelf onderdeel uitmaakte van zo’n groep vertelde me dat hij en zijn vrienden de wapens hadden opgepakt uit woede over het onrecht dat moslims overal ter wereld wordt aangedaan. Eén van zijn vrienden was inmiddels overleden, een ander was naar Syrië afgereisd. Zelf was hij zo bang om herkend te worden dat hij het interview afwerkte met een doek om zijn hoofd.

Maar wat zegt deze ontwikkeling over de kracht van het terreurnetwerk? In zeven vragen probeer ik hieronder antwoord te geven op de belangrijkste vragen rond de internationale expansie van IS. Na het lezen begrijp je beter hoe het netwerk van IS in elkaar steekt, en volgt de belangrijkste vraag: is het überhaupt mogelijk om IS te stoppen?

1. Hoe ontstond het internationale terreurnetwerk van IS?

De netwerken waar IS op voortbouwt, stammen uit eind jaren tachtig, toen duizenden islamisten die in Afghanistan tegen de Russen hadden gestreden huiswaarts keerden. Zij verspreidden de leer van de militante islam over de wereld en zetten overal netwerken op van strenggelovige jihadisten.

Veel van deze mannen verbonden zich aan Al-Qaeda, maar geregeld besloten ze na verloop van tijd hun eigen idealen voorrang te geven. Een van hen was de leider van Al-Qaeda in Irak (AQI), Abu Musab al-Zarqawi, die de basis legde voor het huidige IS.

Hoewel de groep eind 2008 door een coalitie van soennitische stammen en Amerikaanse strijdkrachten vrijwel was verslagen, lukte het de overgebleven leden van de groep om in het door chaos uiteengereten Syrië een nieuwe machtsbasis op te bouwen. Van daaruit bereidden ze aanvallen voor op Irak, met als meest succesvolle de opmars in juni 2014. Toen veroverde de groep in korte tijd grote delen van Syrië en Irak en riep leider Abu Bakr al-Baghdadi een kalifaat uit.

IS had op dat moment de banden met Al-Qaeda al verbroken, en het succes zorgde ervoor dat de IS’ers hun leermeester in populariteit en kracht snel voorbijstreefden. Van over de hele wereld trokken strijders naar Syrië en Irak om zich bij IS aan te sluiten.

2. Wat is de internationale strategie van IS?

Sinds het moment in 2014 dat IS in Syrië en Irak het kalifaat uitriep, is het op drie fronten actief.

1. In Irak en Syrië wordt het kalifaat bestuurd en verdedigd.
2. In omringende landen worden strijdgroepen overgehaald zich bij IS aan te sluiten, of worden nieuwe strijdgroepen opgericht.
3. Intussen bereidt IS zich voor op de langgedroomde apocalyptische oorlog tegen het Westen.

Daarbij hanteert IS een nauwkeurig uitgedachte strategie. In tegenstelling tot Al-Qaeda wil IS geen gelijkwaardige samenwerking aangaan met lokale strijdgroepen, maar eist het aansluiting. Dit gaat met strikte voorwaarden gepaard.

Eerst moeten bestaande jihadistische groepen in een bepaalde regio samengaan en publiekelijk trouw zweren aan Al-Baghdadi. Vervolgens moeten ze een gouverneur en een religieuze raad benoemen, een militaire strategie formuleren om het gebied waar ze actief zijn te controleren en IS’ versie van de sharia invoeren. Wanneer de banden met de leiding van het kalifaat in Syrië en Irak sterk genoeg zijn worden de regio’s officieel erkend als provincie (Wilayah).

Kort na het uitroepen van het kalifaat schoten IS-provincies als paddenstoelen uit de grond. Soms vooral als propaganda om de reputatie van het kalifaat te versterken, maar vaak leidden de banden van de nieuw opgerichte provincies direct naar het hart van het kalifaat.

Zo reisden veel Libiërs die in Syrië tegen het regime van Assad hadden gestreden na de stichting van het kalifaat terug naar huis, om daar een lokale tak van IS op te zetten. Deze groepen werden al snel zo machtig dat ze de steden controleerden en net als in Syrië en Irak hun eigen wetgeving invoerden.

Maar op veel plaatsen zijn de banden met het kalifaat veel minder duidelijk. In Nigeria bijvoorbeeld zwoer Boko Haram begin maart 2015 trouw aan Al-Baghdadi, maar het is onduidelijk of lokale krijgsheren ook daadwerkelijk handelen in opdracht van de leiding van IS in Syrië en Irak.

Het gebrek aan volgzaamheid lijkt ertoe te hebben geleid dat het uitroepen van provincies nu minder snel gaat, wat echter niet hoeft te betekenen dat de slagkracht van IS in andere regio’s beperkt is. In de Filipijnen werden sinds april nog minimaal zeven aanslagen op Filipijnse soldaten door IS opgeëist. Toch noemt de leiding van IS de regio (nog) geen provincie.

3. Waar is IS op dit moment actief?

Zodra IS-provincies officieel zijn opgenomen door de leiding van het kalifaat - of daar serieus naartoe werken - veranderen ze van hun tactiek en ideologie. Naast het bestrijden van lokale overheden en rivaliserende groepen, zoals ze al deden, beginnen ze sektarische aanvallen en richten ze zich specifiek op westerlingen en westerse doelwitten.

Het doel is telkens en overal hetzelfde: angst en chaos creëren, om zo de tegenstellingen tussen moslims en niet-moslims te vergroten tot het punt dat moslims nog maar twee keuzes hebben: zich aansluiten bij het kalifaat, of hun geloof afvallen. Op deze manier hoopt IS moslims te dwingen mee te vechten in een allesbeslissende oorlog tussen de islam en het Westen, om zo uiteindelijk een wereldwijd kalifaat te stichten.

Op dit moment heeft IS provincies uitgeroepen in 35 regio’s, en in verschillende regio’s lijkt het niet lang meer te duren voordat ook hier provincies zullen worden uitgeroepen. Verspreid over de wereld zijn ondergrondse cellen en geradicaliseerde eenlingen actief.

4. Hoe gevaarlijk is IS?

IS is vooral succesvol in regio’s die door chaos en geweld uiteengereten zijn en waar veel kansarme of onderdrukte soennitische moslims wonen, zoals het Libië na de val van Gadaffi. Dit bleek de uitgelezen plek om een succesvol minikalifaat op te bouwen, en is tegenwoordig buiten Syrië en Irak de sterkste afdeling van de groep.

Hoewel ze de afgelopen maanden in het defensief zijn gedwongen door strijders van de Libische interimregering en sinds gisteren door de Amerikaanse luchtmacht worden gebombardeerd, dient Libië als een belangrijk centrum voor de verspreiding van de ideologie en de rekrutering van strijders in de regio. Delen van de havenstad Sirte zijn nog steeds in handen van IS. Van hieruit zouden jihadisten worden meegestuurd met vluchtelingen om aanslagen te plegen in Europa, om zo angst en verdeeldheid te zaaien onder de bevolking.

De invloed van de Libische afdelingen van het kalifaat op omliggende landen is groot. Geen land ter wereld kent zoveel Syriëgangers als buurland Tunesië. Er werden diverse toeristische hotspots aangevallen en lokale strijdgroepen zouden voorbereidingen treffen om een provincie te vestigen.

De Sinaï-provincie van Islamitische Staat claimde naast aanslagen op Egyptische soldaten en politie, ook een aanval op het Italiaanse consulaat in Caïro, de onthoofding van een Kroatische expat en het neerhalen van een Russisch passagiersvliegtuig waarbij 224 mensen omkwamen.

Maar in veel onrustige landen is IS veel minder succesvol, en dat komt onder andere door tegenstand uit onverwachte hoek: Al-Qaeda.

Zo laat Al-Qaeda-bondgenoot Al-Shabaab geen ruimte over voor IS in Somalië. De IS-afdeling bestaat slechts uit een tiental in onmin geraakte voormalige al-Shabaab-leden en claimde afgelopen april pas hun eerste aanval, toen een militair konvooi van de Afrikaanse Unie op een bermbom reed in de hoofdstad Mogadishu.

In het westen van Afrika kwamen strijders van terreurgroep Al Murabitoon in mei 2015 met elkaar in conflict toen een deel van hen trouw zwoer aan Al-Baghdadi, terwijl de rest trouw bleef aan Al-Qaeda. In de strijd die volgde kwamen de adepten van Al-Qaeda als sterksten uit de strijd en zij lijken de opmars van IS in de regio te hebben gestopt.

Veel meer doden vielen er in Afghanistan, waar momenteel een bloedige concurrentiestrijd gaande is tussen IS en Al-Qaeda om de steun van lokale Talibanstrijders. Maar de Afghanistan-campagne van IS verloopt verre van succesvol. De groep leed de afgelopen maanden zware verliezen door aanvallen van Amerikaanse strijdkrachten, de Afghaanse overheid en de Taliban.

In Jemen heeft Al-Qaeda op het Arabisch Schiereiland (AQAP) geen kind aan de veel kleinere afdeling van IS in Jemen. Maar AQAP is op zijn beurt een direct gevaar voor het Westen, met als luguber voorbeeld de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo. Toen de broers Kaouchi in koelen bloede een Franse agent executeerden, schreeuwden ze naar omstanders: ‘Vertel de media dat dit het werk is van Al-Qaeda in Jemen!’

5. Wat betekent de internationalisering van IS voor Europa?

De aanslag op Charlie Hebdo door AQAP werd twee dagen later opgevolgd door een aanval op een Joodse supermarkt in naam van IS. Het toont hoe belangrijk Europa is als doelwit voor zowel IS als Al-Qaeda. Een succesvolle aanslag versterkt voor beide groeperingen de reputatie en doet hun aanzien groeien.

Het belang van de Europese operaties blijkt ook uit de berichten dat Europese IS-strijders de afgelopen maanden zijn doorgedrongen tot de top van de inlichtingendiensten van IS, die voorheen vooral bestond uit Arabieren uit Irak en Syrië. De Europese IS’ers zouden zich direct bezighouden met het organiseren van operaties in het land waar ze zijn opgegroeid. Met vijfduizend strijders uit het Westen, van wie een deel inmiddels terug naar huis is gereisd, is Europa relatief makkelijk te raken.

Hoewel het onwaarschijnlijk is dat IS ooit gebied zal controleren in Europa, zal terreur bijdragen aan een van hun doelstellingen: het creëren van chaos en polarisatie. De combinatie van een enorme vluchtelingenstroom, opkomende populistische partijen en vreemdelingenhaat speelt IS daarbij in de kaart.

Daarbij is een belangrijke rol weggelegd voor eenlingen. De IS-leiding instrueerde jihadisten die een aanslag willen plegen in naam van IS om geen toestemming te vragen, maar wel vooraf trouw te zweren aan Baghdadi (via sociale media, telefoon of video).

6. Waar groeit de invloed van IS het hardst?

Maar de grootste zorgen spelen mogelijk veel verder van huis, in Azië en Zuidoost-Azië, waar miljoenen moslims wonen en de invloed van IS groeit. Sinds 2014 zwoeren tientallen lokale strijdgroepen trouw aan Al-Baghdadi, en hoewel er nog geen provincies zijn uitgeroepen, lijkt er de afgelopen maanden hard te zijn gewerkt aan het leggen van contacten met de leiding van het kalifaat en het opbouwen van een regionaal netwerk van islamisten.

De opmars van IS in Zuidoost-Azië is voor een groot deel toe te schrijven aan Zuidoost-Aziatische islamisten die de afgelopen jaren naar het kalifaat afreisden en zich verenigden in een strijdgroep met de naam: Katibah Nusantara. Zij zouden ook aan de wieg hebben gestaan van de eerste IS-aanslag in Zuidoost-Azië, afgelopen januari in de Indonesische hoofdstad Jakarta. Daarna volgden aanslagen in de Filipijnen (7) en Maleisië (1).

In juni verscheen een Filipijnse jihadist naast een Indonesische en Maleisische jihadist in een gelikte propagandavideo die vanuit het kalifaat zijn landgenoten opriep zich aan de sluiten bij de heilige strijd in de Filipijnen. Daar vallen nu bijna wekelijks doden en stapelen de bewijzen zich op dat IS hier direct invloed op heeft. Gevreesd wordt dat de groep zich vanuit het wetteloze zuiden zal verspreiden over heel Zuidoost-Azië.

Dezelfde nadruk legt IS op Bangladesh, waar aanslagen nadrukkelijk zijn gericht op het vergroten van sektarische verschillen en westerse doelen. Afgelopen maanden werden bewust personen met een andere religieuze achtergrond gedood. Bij een aanslag op een door westerlingen veel bezochte koffiebar in de hoofdstad Dhaka kwamen op 1 juli 20 mensen om.

De vrees bestaat dat de complexe en goed gecoördineerde aanval in Dhaka een voorbode is voor meer geweld, wat mogelijk over zal slaan naar een ander doelwit van IS: India.

7. Kan hier een eind aan worden gemaakt?

Het kalifaat in Syrië en Irak zal instorten, of dat nou binnen een jaar zal gebeuren, of binnen vijf jaar. De groep verloor sinds het hoogtepunt in 2014 ruim 45 procent van zijn grondgebied in Irak en 20 procent in Syrië en ligt in beide landen zwaar onder vuur.

Vooruitlopend op die ineenstorting verspreidde IS-woordvoerder Abu Mohamad Al-Adnani in mei een audioboodschap waarin hij stelde dat de val van Raqqa en Mosul of het overlijden van hun leiders niet het einde zal inluiden van IS, omdat de groep niet van steden of leiders afhankelijk is.

Uit voorzorg zijn afgevaardigden van IS in Libië op zoek naar een nieuwe machtsbasis om onder te duiken en verder te gaan, zo blijkt uit onderschepte berichten. Het lijkt erop dat de leiding van IS met dit idee in hun achterhoofd ook banden aangaat met strijdgroepen in andere regio’s.

Maar in dezelfde maand dat kranten berichten dat het einde van IS in zicht is, botsten in Kazachstan gewapende IS-aanhangers met de autoriteiten, vond de eerste door IS opgeëiste aanslag in Maleisië plaats, en waarschuwden de Britse en Amerikaanse ambassades in Zuid-Afrika haar burgers op te passen voor aanslagen in het land door handlangers van IS.

De internationale expansie van IS is een probleem voor de hele wereld. Het maakt lokale groepen dodelijker in hun regionale conflicten, drijft talloze (vooral jonge) mensen tot daden van dodelijk en ontwrichtend geweld, en is een direct gevaar voor het Westen. Brandhaarden van jihadisme die voorheen hun terrorisme niet exporteerden, zouden dat in de toekomst wel kunnen doen als IS daar om vraagt.

De dreiging van IS is dan ook nog lang niet voorbij. Maar een succesvolle strategie om hen te bestrijden is er voorlopig niet. Want hak je de kop af van de ene groep, dan groeit in een ander gebied weer een nieuwe kop aan.