Fethullah Gülen en zijn beweging in zeven vragen

De moderne politieke geschiedenis van Turkije is onlosmakelijk verbonden met militaire staatsgrepen. Op de avond van 15 juli van dit jaar kwam daar een nieuwe, bloedige maar mislukte poging tot een coup bij. Met de verijdeling van die couppoging is ongetwijfeld ook voorkomen dat Turkije in een nog veel bloediger proces terechtkwam. Sommige tegenstanders van president Recep Tayyip Erdogan denken dat de mislukte coup door hem in scène is gezet. De regering en de mensen die haar steunen – maar ook vele anderen – beweren juist dat de couppoging het werk is van militairen die lid zijn van de Fethullah Gülen-beweging in het leger.

Hoe dan ook, er is momenteel een grote zuivering in Turkije gaande, waarbij iedereen met een vermeende indirecte of directe connectie met Gülen of zijn ideologie uit zijn functie wordt gezet – van ambtenaren tot onderwijsmedewerkers. Afgelopen dinsdag heeft een Turkse rechtbank nog twee keer levenslang en 1.900 jaar celstraf geëist tegen Gülen vanwege zijn vermeende betrokkenheid bij de poging tot de staatsgreep.

Dat leidde bij De Correspondent en zijn lezers tot vragen als: wie is Gülen eigenlijk? Vanuit Turkije geef ik nu antwoorden op die vragen.

1. Om te beginnen: wie is Fethullah Gülen eigenlijk?

Muhammed Fethullah Gülen is een 75-jarige moslimgeleerde en gepensioneerd prediker. Gülen hoorde aanvankelijk bij de gemeente van volgelingen van Said Nursî, een Koerdische, soennitische islamgeleerde die begin twintigste eeuw actief was. Maar begin jaren zeventig begon Gülen zijn eigen volgers te organiseren en vormde een naar hemzelf vernoemde geloofsgemeenschap.

Gülen treedt niet veel in de openbaarheid. Juist doordat hij vrij mysterieus opereert, heeft hij ervoor weten te zorgen dat allerlei mythes over hem de ronde doen. Hij toont twee gezichten: dat van een wonderen verrichtende mahdi, maar tegelijkertijd ook dat van een bescheiden man die enkel dienstbaar wil zijn. Critici noemen hem manipulatief en machtsbelust en stellen dat hij religie gebruikt voor politieke doeleinden.

Je moet in de slagaderen van het systeem bewegen, zonder dat iemand je bestaan doorheeft, tot je alle machtscentra hebt bereikt

Ondanks die kritiek heeft Gülens groep kunnen uitgroeien tot een lokale, nationale en uiteindelijk zelfs mondiale beweging. Er zijn aanwijzingen dat Gülen de bestuurdersklasse van de komende generaties op heeft willen leiden.

Op basis van mijn eigen en ander onderzoek weten we dat het politieke doel van de beweging is om via de sleutelposities van haar ‘gouden generatie’ in het veiligheidsapparaat de staatsstructuur over te nemen en zo maatschappelijke transformatie te bewerkstelligen. Alleen Gülen en zijn hoogste onderdanen weten wat voor transformatie dat is. Een interpretatie van zijn doel is wel mogelijk: een meer religieuze samenleving waarbij de macht zich rondom zijn beweging concentreert, en niet meer rond Erdogan en zijn AKP-partij.

Zoals Gülen het zelf in een van zijn preken zei: ‘Je moet in de slagaderen van het systeem bewegen, zonder dat iemand je bestaan doorheeft, tot je alle machtscentra hebt bereikt.’

2. Wat is de Gülenbeweging?

Ideologisch gezien is de Gülenbeweging Turks-islamitisch en anticommunistisch. Gülen ziet de Koran als leidraad. Hij vindt dat wetenschappelijke feiten alleen waar kunnen zijn als ze in de Koran staan. De evolutietheorie is volgens hem dan ook onwetenschappelijk.

De Gülenbeweging heeft zowel een civiele als een militaristische vleugel, die eigenlijk los van elkaar staan. De civiele vleugel bestaat uit een groep van miljoenen sympathisanten die voornamelijk zijn aangetrokken door maatschappelijke activiteiten die het geloof als verbindend element kennen. Gülen heeft deze mensen verenigd op een manier die, zo blijkt uit mijn onderzoek, opmerkelijke overeenkomsten vertoont met Opus Dei, de Moonsekte en de jezuïeten. Hij ontving financiële steun van vrome, rijke mensen en richtte daarmee studentenhuizen en –flats op voor kinderen uit arme, conservatieve families.

Het belangrijkst zijn scholen en huiswerkinstituten. Er zijn religieuze Gülenistische onderwijsinstellingen in meer dan 140 landen. Hij verspreidde zijn overtuigingen ook via seculier onderwijs. Met het succes van dat kwalitatief goede onderwijs wist hij ook kinderen van niet-gelovige families aan te trekken. De Gülenbeweging noemt haar goed opgeleide volgelingen ‘de gouden generatie’.

Tegenwoordig vervullen allerlei stichtingen en instellingen en hun bestuurders een belangrijke rol in het organiseren van deze sympathisanten. Voor Gülen is het essentieel dat zijn overtuigingen tot in de haarvaten van de Turkse gemeenschap aanwezig zijn. De beweging is bijna overal in Turkije tot op wijkniveau georganiseerd.

3. Hoe machtig is de Gülenbeweging?

Gülen zelf claimt vijftien tot twintig miljoen volgers te hebben, een insider raamt het totaal op vijf à zes miljoen. Gülenaanhangers zijn inmiddels in haast iedere sector van het bedrijfsleven vertegenwoordigd. Hoe meer sympathisanten, hoe meer donaties, en dus hoe meer financiële macht van de beweging.

En wat betreft die financiële macht: die is enorm.

Ga maar na: in een onderzoeksdossier dat vlak vóór 15 juli over de Gülenbeweging is opgesteld door het Openbaar Ministerie, wordt de financiële omvang van de organisatie op 150 miljard dollar geschat.

Gülen heeft zijn invloed zó uitgebouwd, dat zijn volgelingen hebben weten door te dringen tot sleutelposities bij de overheid

Maar het gaat ook om politieke invloed. In zo’n veertig jaar heeft Gülen zijn invloed zó uitgebouwd, dat zijn – goed opgeleide – volgelingen hebben weten door te dringen tot sleutelposities bij de overheid. De beweging heeft ook met alle politieke organisaties contacten aangeknoopt in binnen- en buitenland.

De beweging wordt van bovenaf aangestuurd door Gülen, maar opereert tegelijk als een grassroots-organisatie, die zichzelf via maatschappelijke instellingen organiseert. De organisatiestructuur is ontzettend complex en zou inlichtingendiensten jaloers maken. Op het eerste oog lijkt de beweging een islamitische groep, terwijl het in feite een internationale organisatie is met zeer serieuze politieke doelstellingen, met Turkije als thuisbasis en Pennsylvania, waar hij sinds 1999 in een beveiligde compound woont, als commandocentrum. De beweging is wereldwijd actief, met een onbekend aantal sympathisanten en vrijwilligers.

Sympathisanten oefenen invloed uit in het leger, de politie, de inlichtingendienst en de rechterlijke macht van Turkije. Mensen, organen en instellingen die een obstakel kunnen vormen worden met behulp van mensen op invloedrijke posities in het veiligheidsapparaat ‘uitgeschakeld’ - bijvoorbeeld via rechtszaken tegen journalisten, wat mij bijvoorbeeld overkwam toen ik een kritisch boek over Gülen schreef.

4. Hoe zit het met de hiërarchie van de Gülenbeweging? Of: wie doet wat?

In de recente tenlasteleggingen wordt er gerept over een maatschappij die de ideologie van Gülen onderstreept en waarin hooggeplaatste Gülenisten leiding geven over de economische en politieke structuur.

De tenlasteleggingen zijn de enige ‘officiële’ documenten die een idee geven hoe de beweging is georganiseerd. Volgens zo’n tenlastelegging die is opgetekend door het openbaar ministerie in Ankara, heeft de organisatie een verticale of piramidestructuur.

Dit houdt in, van beneden naar boven:

1. De maatschappij. Dit zijn mensen die Gülen op de meest basale manier steunen en in hem geloven. Ze staan niet in direct contact met de beweging en weten er ook niet alles over, maar steunen hem wel financieel.
2. De volgelingen. Dit is een gecommitteerde groep. Ze steunen de beweging regelmatig met donaties en zijn lid. Ze zijn min of meer bekend met hoe de beweging organisatorisch en ideologisch in elkaar steekt.
3. De ideologische organisatie. Dit zijn zeer betrokken leden van de beweging die de ideologie van Gülen actief verspreiden, maar dan wel via onofficiële kanalen, bijvoorbeeld binnen hun eigen kringen. Hieronder vallen ook bestuurders, toezichthouders, generaals en gemeenteraadsleden.
4. De toezichthouders. Dit zijn leden die toezicht en controle houden over de beweging. Dit is een belangrijke laag, omdat zij laag één tot drie controleren. Gecommitteerde en trouwe volgelingen kunnen dit niveau van de piramide bereiken, maar dan moeten ze wel al sinds hun kindertijd betrokken zijn bij de beweging. Degenen die pas op latere leeftijd lid worden, kunnen in de regel niet opklimmen naar een hoger niveau dan dit.
5. De organisatoren en handhavers. Op dit niveau is strikte geheimhouding noodzakelijk. Degenen in deze laag kennen elkaar nauwelijks, en worden door Gülen zelf aangesteld.
6. De besloten kring. Dit zijn hooggeplaatste volgelingen die als brug functioneren tussen Gülen en alle onderdanen in de onderste lagen.
7. De uitvoerders. Dit is het meest bijzondere kader. Zij staan in direct contact met Gülen en zijn het hart van de organisatie. Er gaan geruchten dat er zeventien uitvoerders zijn.

Laag vijf tot zeven zijn alle organisatorische lagen en cruciaal voor de beweging. Het is voor leden uit laag zes en zeven verboden om uit de beweging te stappen.

5. Wat hebben Gülen en Erdogan eigenlijk met elkaar te maken?

Gülen en Erdogan waren niet altijd zulke vijanden. Sterker nog: Erdogans mentor was de leider van de conservatief religieuze Milli Görüs-beweging, met wie Gülen ook samenwerkte. Om hun relatie te begrijpen, moeten we terug naar 1973.

De Gülenbeweging bestond aanvankelijk uit een kleine georganiseerde groep in de Turkse stad İzmir, waar Gülen eind jaren zestig imam was. Dat ze zich over heel Turkije heeft weten te verbreiden, is te danken aan Milli Görüş. Gülen sloot voor de verkiezingen van 1973 namelijk een pact met Milli Görüş: de Gülenbeweging zou stemmen leveren en in ruil daarvoor invloed krijgen bij over heel Turkije verspreide Milli Görüş-organisaties.

Maar de alliantie tussen Milli Görüş en de Gülenbeweging ging al in de jaren zeventig aan duigen. En toen de leider van Milli Görüş door een staatsgreep werd afgezet in 1997, steunde Gülen de coupplegers.

Daar had Gülen weinig aan, want de militairen bleken een tweede doelwit te hebben: de Gülenbeweging.

De AKP en de Gülenbeweging schakelden samen allerlei gemeenschappelijke vijanden uit via onder meer rechtszaken

In 1999 besloot Gülen naar de Verenigde Staten uit te wijken. Hoe dit precies zit, blijft onduidelijk, maar wat we wel weten: het leger had nog altijd veel invloed, en Gülen was met zijn religieuze instelling niet populair onder de militairen. Onder het mom van een medische ingreep verliet hij Turkije, om nooit meer terug te keren. Mogelijk anticipeerde hij al op een rechtszaak die in 2000 inderdaad tegen hem werd aangespannen vanwege omstreden uitspraken.

Wat de AKP hiermee te maken heeft?

Net als de Gülenbeweging was de AKP geworteld in de Milli Görüş-beweging. En toen de partij AKP van Erdogan aan de macht kwam na algemene verkiezingen in 2002, zette deze de lijn van Milli Görüş - een grotere rol voor religie in de samenleving - aanvankelijk door, hoewel hij nadat hij was verkozen wel openlijk afstand nam van het Milli Görüş-‘jasje’.

In het begin van zijn machtsperiode werkte Erdogan samen met Gülen. Gesteund door Gülenaanhangers in het veiligheidsapparaat zette Erdogan twee rechtszaken in gang, waardoor de macht van het leger werd ingeperkt. Binnen een paar jaar slaagden de AKP en de Gülenbeweging er samen in allerlei gemeenschappelijke vijanden uit te schakelen via onder meer zulke rechtszaken. En zo kon de Gülenbeweging, gesteund door Erdogan, haar organisatie binnen de Turkse staat maximaal uitbreiden.

6. Hoe begonnen de vijandelijkheden tussen Gülen en Erdogan?

De eerste ruzie tussen de AKP en de Gülenbeweging kwam naar buiten toen de top van de Turkse inlichtingendienst namens de AKP-regering geheime onderhandelingen bleek te voeren met leiders van de Koerdische PKK-beweging. Officieren van justitie die aanhangers van de Gülenbeweging waren, startten daarop een strafrechtelijk onderzoek.

Deze actie was gericht tegen Erdogan, toen premier. Zijn antwoord? De AKP-regering bezwoer de crisis door officieren van justitie en duizenden politiemedewerkers te ontslaan of naar onbelangrijke posities te verplaatsen.

En daarmee begon het echtscheidingsproces tussen de AKP en de Gülenbeweging. Erdogan ondernam stappen om het staatsapparaat te zuiveren van de volgelingen van Gülen, en ook bijlesinstituten moesten sluiten. De ruzie werd steeds openlijker gevoerd.

Eind 2013 werden Erdogan en zijn familie en AKP-kopstukken onderwerp van een grootschalig corruptieonderzoek. Maar de AKP verhinderde dit onderzoek. Tegelijkertijd werd de eigen macht verstevigd in de gemeenteraadsverkiezingen en presidentsverkiezingen, die Erdogan won.

Erdogan spreekt inmiddels over de Gülenbeweging als een parallelle staat, die naast de officiële staat functioneert en als doel heeft de gevestigde orde omver te gooien. Hij gaf opdracht het Gülenkader uit sleutelposities in de staatsbureaucratie te verwijderen. Op een groot aantal holdings en mediabedrijven werd beslag gelegd, er werden bewindvoerders aangesteld, de inkomstenstroom van de Gülenbeweging moest worden gestopt, en aan uitzendingen die kritisch waren over de regering moest een eind worden gemaakt.

De Gülenbeweging werd meer en meer gedecimeerd in het veiligheidsapparaat. En precies op het moment dat de Turkse krijgsmacht aan de beurt was, de plek waar de Gülenbeweging zich tien jaar lang het best had weten te verstoppen, vond de couppoging van 15 juli plaats.

7. Wat heeft de Gülenbeweging te maken met de couppoging?

Wat de AKP-regering en het gehele Turkse medialandschap betreft zijn de leden van de ‘Terroristische Organisatie van Fethullah Gülen’ (FETÖ) de verantwoordelijken voor de bloedige couppoging.

De werkelijkheid ligt waarschijnlijk complexer. Grote kans dat er meerdere groepen betrokken waren bij de coup:

1. Aanhangers van Gülen.
2. Een groep waarvan we niet weten tot welke politieke groepering die gerekend kan worden. Deze groep behoort niet tot de AKP en evenmin tot de Gülenbeweging, maar wordt wel gevoed door haat tegen en afkeer van Erdogan en de AKP.
3. Een groep van gelukszoekers die uit zijn op eigen gewin.

Samen met collega-journalist Craig Shaw schreef ik al eerder over de groeiende spanningen tussen de eerste groep en de AKP.

Toch is nog steeds veel onopgehelderd.

Het belangrijkste argument voor de betrokkenheid van Gülenaanhangers zijn verklaringen die een aantal militairen aflegden tegen het Openbaar Ministerie. Zij zouden een rol hebben gespeeld bij de couppoging.

Het belangrijkste argument voor de betrokkenheid van Gülenaanhangers zijn verklaringen die een aantal militairen aflegden

Een van de belangrijkste verklaringen is die van luitenant-kolonel Levent Türkkan. In zijn verklaring, die in de media is uitgelekt, zegt Türkkan dat hij lid is van de Gülenbeweging, dat die de coup heeft gepland, en dat ze de legerleider hebben afgeluisterd met apparatuur die hij zelf in diens werkkamer had geplaatst.

Legerleider Hulusi Akar heeft verklaard dat hij die avond van 15 juli gegijzeld is. Hij werd gevraagd de coupverklaring te ondertekenen. Daarbij zou tegen hem gezegd zijn: ‘Als u wilt kunnen we een gesprek voor u regelen met onze opinieleider Fethullah Gülen.’

Akar heeft verklaard dat hem dit voorstel is gedaan door de commandant van een luchtmachtbasis. Akar verklaarde dat hij daarop is uitgevallen met de woorden: ‘Ik praat met helemaal niemand.’

Maar deze brigadegeneraal zelf heeft in zijn verklaring de beschuldigingen van de hand gewezen. Hij zegt zelf dat hij óók door de coupplegers in gijzeling is genomen. Sterker nog: ‘Ik ken Fethullah Gülen niet,’ zei hij in zijn verklaring - een opmerking die uiteraard niets bewijst.

Dan is er nog een groep voormalige politiemensen die tijdens de couppoging werden gearresteerd. Ze waren eerder al uit hun functie gezet en van hen wordt beweerd dat ze Gülenaanhangers zijn.

Aan de verklaring van luitenant-kolonel Türkkan wordt groot belang gehecht. Maar uit de foto’s die in de pers zijn verspreid, blijkt dat hij zwaar gemarteld is. Türkkans gezicht en lichaam vertonen een groot aantal tekenen van afranselingen, zoals bij veel verdachten van de coup het geval is. Zijn handen en ribben zijn gebroken. We weten dus niet of de verklaring klopt, en hoe dan ook is het de vraag of dit ‘bewijs’ voor de rechter standhoudt.

Dit artikel is vertaald uit het Turks door Hanneke van der Heijden.

Update: in een eerdere versie stond dat de hiërarchie van de Gülenbeweging van boven naar beneden staat opgeschreven, maar dat moet zijn: van beneden naar boven.

Meer lezen?