Ode aan onze religieuze leiders

De kranten lezen. De debatten volgen. De stukken openklikken die vrienden elke dag delen. En er soms zo moe van worden. Iets missen. Wat dan? De lange termijn? Het gemene goed? Het politieke speelspel is zelden visionair. Nog iets?

Moraal, denk ik. Dat vooral.

Ik merk zo weinig moreel leiderschap bij onze politieke leiders in Europa vandaag. Angela Merkel? Tsja, misschien. Wat zegt het over de staat van ons continent wanneer de hoogste morele uitspraak van de afgelopen jaren een banaal, pragmatisch zinnetje van drie woorden was?

Wij fiksen het.

Het continent waar twee eeuwen geleden de eerste universele verklaring van de mensenrechten werd opgesteld, stelt zich nu kennelijk al tevreden met ‘we lossen het wel op.’ Het werelddeel waar niet zo lang geleden na het grootste bloedbad uit de geschiedenis de grootste vredesoperatie ooit begon, de eenmaking van Europa, kijkt vandaag op wanneer iemand binnen dat eengemaakte Europa zich nog eens aan een ethische uitspraak waagt.

Ook nu is visie nodig

Zou het gêne zijn? Van een generatie politici die met het postmodernisme is opgegroeid en terugdeinst voor het al te expliciete uitdragen van al te grote idealen?

Dat kan, ik heb er ook weleens last van. Tegelijk heb ik heimwee naar het schaamteloos morele van een Václav Havel of Nelson Mandela in de jaren negentig. Dat was geen hoogdravendheid toen, maar historische urgentie.

Dat is waar het nu om gaat: vreedzaam en duurzaam samenleven

Ja, kan je zeggen, de Val van de Muur en het einde van de Apartheid, toen mochten politici wel even uit het vat met de Grote Waarden tappen. Maar is het nu dan anders?

Het vluchtelingenvraagstuk, de klimaatopwarming, de terreuraanslagen, de bankencrisis, de belastingparadijzen, de groeiende ongelijkheid, de toekomst van de democratie, het lot van Europa? Zijn dit géén historische tijden dan?

De Europese Unie gaat door de ergste crisis sinds haar ontstaan, misschien valt het hele project wel in duigen, maar hoeveel echt historische toespraken hebben we sindsdien gehoord? Hoeveel echt visionaire pleidooien?

Na de Brexit spraken Frans Timmermans en Guy Verhofstadt gloedvol in het Europese Parlement, zeker, maar het blijft wachten op het consequent morele van Noord-Amerikaanse leiders als Barack Obama of Justin Trudeau. Het blijft wachten op een gedurfde visie die in deze turbulente tijden opkomt voor vreedzaam en duurzaam samenleven vandaag. Want dat is waar het nu om gaat: vreedzaam en duurzaam samenleven.

Kijk maar naar dit voorbeeld

Even testen. Van wie is de volgende uitspraak? ‘Het drama van een politiek die gefocust is op onmiddellijke resultaten en ook nog wordt gesteund door consumentistische bevolkingen, maakt het noodzakelijk op korte termijn groei te produceren. Omdat ze beantwoorden aan electorale belangen, wagen regeringen zich er niet gemakkelijk aan om de bevolking te irriteren met maatregelen die het consumptieniveau kunnen aantasten of buitenlandse investeringen in gevaar kunnen brengen. Een kortzichtige machtsconstructie remt het opnemen van een vooruitziende milieuagenda binnen de publieke agenda van regeringen.’

En van wie is deze? ‘Wanneer men niet leert stil te blijven staan om het schone te bewonderen en te waarderen, is het niet vreemd dat alles verandert in een object dat men zonder scrupules mag gebruiken of misbruiken. Als men wil komen tot diepgaande veranderingen, moet men voor ogen houden dat denkmodellen werkelijk van invloed zijn op gedragingen. De opvoeding zal ondoelmatig zijn en alle krachtsinspanningen onvruchtbaar, als men er geen zorg voor draagt ook een nieuw model te verspreiden betreffende de mens, het leven, de maatschappij en de relatie met de natuur.’

En wie sprak ook weer deze gevleugelde woorden? ‘Wij moeten opnieuw voelen dat wij elkaar nodig hebben, dat wij een verantwoordelijkheid hebben jegens de ander en de wereld, dat het de moeite waard is goed en eerlijk te zijn. Wij hebben al te lang verkeerd in een moreel verval door een spelletje te spelen met ethiek, goedheid, geloof, eerlijkheid en het ogenblik is gekomen om te erkennen dat deze vrolijke oppervlakkigheid ons tot weinig heeft gediend.’

Geraden? Aan het woord was: paus Franciscus. Het gaat hier om paragrafen 178, 215 en 229 van zijn vorig jaar verschenen encycliek Laudato si’, wellicht de belangrijkste katholieke tekst sinds een eeuw.

Zo’n fundamenteel verhaal, daar lijkt in de Europese politiek vandaag geen plaats meer voor. Het lijkt wel alsof we het gesprek over normen en waarden integraal aan de populistische politici cadeau hebben gedaan.

En dit voorbeeld

Nog een. Van wie is deze? ‘Op sommige dagen denk ik dat het beter zou zijn indien we geen religies meer hadden. Alle religies en alle heilige schriften dragen potentieel geweld in zich. Daarom hebben we een seculiere ethiek nodig, voorbij alle godsdiensten.’

Ik kijk uit naar de dag dat kinderen op school geweldloosheid, vreedzame conflictoplossing en seculiere ethiek leren

Een hint nodig? ‘Het onderscheid tussen ethiek en religie is zoals het onderscheid tussen water en thee. Ethiek en innerlijke waarden zijn eerder als water. Zonder water kunnen we niet leven. De thee die we drinken bestaat grotendeels uit water, maar bevat ook nog andere ingrediënten: theeblaadjes, kruiden, misschien wat suiker en, in Tibet althans, ook een beetje zout. Ongeacht hoe de thee wordt bereid, zijn hoofdbestanddeel is water. We kunnen zonder thee leven, maar niet zonder water.’

Aan het woord is de dalai lama, de religieuze leider van het Tibetaanse boeddhisme, vorig jaar bij zijn tachtigste verjaardag. En hij voegde eraan toe: ‘Ik kijk uit naar de dag dat kinderen op school geweldloosheid, vreedzame conflictoplossing en seculiere ethiek leren.’

Ik ben nog even goddeloos als vroeger, maar ik vind die recente uitspraken van religieuze leiders zinniger, indrukwekkender en inspirerender dan het spreken van politieke leiders dat ik dagelijks op mijn Facebookfeed zie passeren.

En luister naar al deze religieuze leiders

Wat een opdracht om in deze tijden te leven. En wat een voorrecht om enkele formidabele tijdgenoten te hebben. Ik denk dat ik de afgelopen jaren meer heb bijgeleerd van de paus en de dalai lama en van Desmond Tutu, Ismail Serageldin, Michael Lerner en Karen Armstrong dan van welke Europese politicus ook.

Desmond Tutu was de eerste zwarte aartsbisschop van de Anglicaanse kerk in Zuid-Afrika. Hij zat na de val van het apartheidsregime de Waarheidscommissie voor en schreef daar Geen toekomst zonder verzoening over, een van de belangrijkste boeken die ik ooit las.

Ismail Serageldin is directeur van de Bibliotheek van Alexandrië, misschien wel het belangrijkste onderzoekscentrum in de Arabische wereld. Deze praktiserende moslim wordt weleens als ‘de intelligentste man van Egypte’ omschreven. Sinds ik hem vorig jaar hoorde spreken over democratie en islam op een conferentie in Alexandrië, hoop ik dat steeds meer mensen hem mogen ontdekken.

Michael Lerner is rabbi in Berkeley. Op de begrafenis van Mohammed Ali, een self-styled moslim nota bene, hield hij een rede die de wereld rond is gegaan. Waarde hechten aan je eigen geloof betekent niet minachting voor andermans geloof.

Karen Armstrong is een Brits godsdienstwetenschapper en uitgetreden non die in haar werk overtuigend aantoonde dat mededogen dé centrale waarde is van het jodendom, het christendom, de islam, het boeddhisme, het hindoeïsme, het confucianisme, het taoïsme en nog een hoop religies. Haar Charter for Compassion, opgesteld met religieuze leiders van over de hele wereld en ondertussen ondertekend door 3 miljoen mensen, is niets minder dan een morele grondwet voor de wereld in tijden van globalisering.

Deze zomer had ik het voorrecht een dag lang bij haar te gast te zijn, in Londen, voor een interviewreeks van De Standaard. Ze zei toen: ‘De grote religieuze tradities van vandaag zijn allemaal begonnen in tijden van oorlog en politieke onrust. De gouden regel, dat je een ander niet mag aandoen wat je zelf niet wilt ondergaan, is in al die tradities afzonderlijk bedacht. Dat was niet omdat een hoop lieve mensen dat een prettig idee vonden, wel omdat enkele praktische geesten inzagen dat de mensen elkaar anders zouden kapotmaken.’

Wat ik wil zeggen is dit: op het moment dat we andermaal elkaar dreigen kapot te maken, of dat al volop aan het doen zijn, kan het geen kwaad opnieuw te luisteren naar wat de vertegenwoordigers van eeuwenoude tradities te zeggen hebben. Het gesprek over de toekomst van een gemondialiseerde wereld is te belangrijk om enkel door verkozen leiders te laten beslechten. De politieke leider is bezig met minstens de komende vier jaar, de religieuze leider met minstens de voorbije duizend jaar.

We hebben alle wijsheid nodig die er is.

Meer verhalen over religie: