Het is tijd voor een nieuw beschavingsideaal. Bas Heijne wijst de weg

Er zijn minstens vijf redenen om te luisteren naar het gesprek met Bas Heijne (Nijmegen, 1960).

1. De filosofen Frank Meester en Coen Simon zijn een reeks filosofische essays gestart: Nieuw licht. De ‘vertwittering van het maatschappelijk debat’ willen zij pareren met pamfletten waarin een eeuwenoude denktraditie wordt gecombineerd met het denken van onze tijd. Bas Heijne, schrijver en opinieleider, bijt het spits af met Onbehagen. Een reactie op Sigmund Freuds essay Unbehagen in der Kultur (1930), waarin de psycholoog de wrijving tussen binnen- en buitenwereld problematiseert.

2. De natuurlijke neiging van de mens om zijn lusten en agressie te botvieren - en te streven naar genot en geluk - wordt in toom gehouden door het realiteitsprincipe: het besef dat je rekening moet houden met de anderen. Dat realiteitsprincipe, die beschaving, is in onze cultuur volgens Heijne op de achtergrond geraakt. We krijgen als burger zowel van de commercie als de politiek voortdurend de belofte voorgeschoteld dat onze wensen onmiddellijk gehonoreerd kunnen worden.

Het populisme, zoals uitgedragen door mensen als Donald Trump en Geert Wilders, is geen exces, maar een exponent van onze hyperindividualistische cultuur

3. Dat betekent dat het populisme, zoals uitgedragen door mensen als Donald Trump en Geert Wilders, geen exces is, maar een exponent van onze hyperindividualistische cultuur. Het populisme doet volgens Bas Heijne namelijk twee beloftes: het biedt een radicale versimpeling van de werkelijkheid, die veel te ingewikkeld is geworden - wat moet je met al die experts waar je geen wijs uit kunt worden? En het belooft herstel van je autonomie: jij hebt het voor het zeggen, je mag je eigen wereld maken vanachter je laptop. Je kunt dit afdoen als onvolwassenheid, voor Heijne is het een bron van oprechte verwarring en boosheid.

4. Onmiskenbaar komen hierdoor de beschaving, de idealen van de verlichting, het realiteitsprincipe van Freud, onder druk te staan. Volgens Heijne zijn er nog steeds veel mensen die zich niet realiseren hoe serieus dit is. Het verlichte mensbeeld brokkelt af, mede door de jongste ontdekkingen van de wetenschap. Die brengt steeds vaker aan het licht dat wij in hoge mate biologisch gedetermineerd zijn. Het idee dat wij weloverwogen en rationele keuzes maken, wordt ontmaskerd. Als het humanisme zelfgenoegzaam wordt, roep je het onheil over je af, is Heijnes stelling dus.

5. Wat ontbreekt is een bedding, een ideaal van verlichting, een Groot Verhaal. Dus grijpt het Kleine Verhaal zijn kans - met de nadruk op de groep, het nationalistische gevoel en vooral: een belangrijke rol voor de Zondebok. Het zijn de immigranten, de vluchtelingen, de moslims die de vervulling van onze verlangens in de weg zitten. De vraag is dus: is dat grote verhaal nog mogelijk? Nou, kijk eens naar Bernie Sanders in Amerika, zegt Heijne, die kwam met een krachtige en overtuigende boodschap, wel degelijk gebaseerd op de idealen van de verlichting. En oja, voor Freud zelf was de liefde een middel om de spanning tussen binnen- en buitenwereld op te heffen.