Wakker worden in een nieuwe wereldorde

Polls zijn altijd slecht in het voorspellen van populistische triomfen, mogelijk omdat respondenten niet geneigd zijn hun kiesintentie kenbaar te maken. Populisme is voor velen een heimelijk genot.

Dat bleek al met de Brexit. En even onverwacht als de Brexit blijkt Donald Trump vannacht de Amerikaanse presidentsverkiezingen te hebben gewonnen. Na de vuilste campagne in de recente geschiedenis mag een kandidaat die van beledigen, incompetentie en misprijzen van de rechtsstaat zijn handelsmerk heeft gemaakt zich de leider van Amerika noemen.

Dit is een van die gebeurtenissen die de wereldgeschiedenis veranderen. Dit is het einde van de klassieke representatieve democratie van de voorbije twee eeuwen. Dit bewijst eens te meer dat verkiezingen niet automatisch een cultuur van democratische waarden garanderen.

Dit toont eens te meer dat niemand uit de klassieke politieke elite er echt meer in slaagt om het witte proletariaat te bereiken, tenzij hij een populistische leider is.

Wat zal veranderen...

De wereld is er sinds vannacht een stuk onzekerder op geworden. Dit is niet alleen een electorale aardverschuiving, maar ook een geopolitieke. De verkiezingsuitslag van vannacht zal naschokken door de hele wereld sturen en de kaart van decennia-oude allianties hertekenen.

Mogelijk betekent dit zelfs het einde van de Europese Unie

De verhouding tussen Europa en Amerika zal grondig veranderen. Mogelijk betekent het zelfs het einde van de Europese Unie: rechtse, eurofobe populisten ruiken nu hun kans om de Unie verder uit te kleden. De positie van Amerika als dominante speler op het wereldtoneel zal wijzigen. De verhouding Amerika-Rusland zal een nieuwe fase ingaan. Syrië wordt het strijdperk waar die nieuwe krachtsverhoudingen zullen worden uitgeprobeerd. Het Midden-Oosten zal hertekend worden, met nieuwe krachtmetingen tussen Turkije, Iran, Saoedi-Arabië en Egypte. Hoe de verhoudingen met China zullen evolueren, is koffiedik kijken.

Dit alles zal zich afspelen tegen de achtergrond van een steeds grotere klimaatcrisis waar president Trump niet van wakker ligt. Wanneer de opwarming van de aarde niet langer gradueel verloopt maar een dramatisch kantelpunt bereikt, zal dat een grotere schok geven aan de democratie dan de beurskrach van 1929 aan de toenmalige wereld.

... en wat ook veranderde

Een hoofdstuk van mijn eigen leven is ook voorbij. Ik was achttien jaar toen de Muur in Berlijn viel. Ik heb democratiseringsgolven gezien in Latijns-Amerika in de jaren tachtig, in Oost-Europa in de jaren negentig, in sommige delen van Afrika in de jaren nul en zeer gedeeltelijk in de Arabische wereld in de jaren tien.

Ik heb hoopvolle tijden gezien, gekenmerkt door de strijd voor meer democratie, het verlangen naar mensenrechten en het zoeken naar een postkoloniale, postcommunistische, posttotalitaire wereldorde. Ik heb gezien hoe democratie door steeds meer burgers over de hele wereld werd omarmd.

Die episode is voorbij. In Frankrijk , bijvoorbeeld, vindt 8 mensen op 10 dat het steeds slechter gaat met de democratie en dat politieke partijen daar de grootste verantwoordelijkheid voor dragen.

Het einde van anderhalve eeuw democratie

Een systeem dat anderhalve eeuw heeft gewerkt is voorbij. In de ogen van velen heeft democratie zijn beste tijd gehad. Het verlangen naar autoritarisme steekt opnieuw de kop op, net zoals in de jaren twintig en dertig.

Ik geloof nog steeds dat het probleem niet de democratische gedachte is, maar de democratische methode. Het probleem is niet de democratie zelf, maar verkiezingen als democratische procedure. Verkiezingen en referenda zijn primitieve instrumenten die op dit ogenblik de democratie meer schaden dan mogelijk maken.

Overmorgen is het vijf jaar geleden dat in Brussel de G1000 doorging. Toen al waarschuwden we dat democratie niet beperkt kon worden tot verkiezingen, dat democratie meer was dan het kleuren van een bolletje eens om de vier jaar. Toen al riepen we op om de democratie te innoveren door burgers medezeggenschap te geven. We vonden dat het publieke debat niet beperkt mocht blijven tot televisiedebatten, sociale media en het stemhokje. Hoe kunnen we burgers aan het woord laten?

De grootste breuklijn in onze samenleving is niet langer religieus, ideologisch of economisch, maar educatief: het is de kloof tussen hoog- en laagopgeleiden. Het succes van het populisme in de hele westerse wereld is daaraan gekoppeld: populisten doen het goed bij laaggeschoolden.

De tijden die nu zullen aanbreken

De massa die zich in de steek gelaten voelt door de klassieke politieke elite, die dichter bij de bedrijfswereld dan bij het trailer park staat, neemt wraak voor de groeiende ongelijkheid. Terwijl de elite internationaal denkt en opereert, leeft het laagopgeleide proletariaat in verpauperde buitenwijken of op het verarmde platteland zonder een gevoel van politieke vertegenwoordiging.

Tel daarbij op de politieke correctheid, opgelegd van bovenaf, die hen de mond snoert om grieven over migratie kenbaar te maken en het populisme verschijnt als een dankbare uitlaatklep. Dit gaat net zo goed over sociaal-economische achterstelling als over cultureel-etnische vervreemding.

Zal het Amerikaanse stelsel voldoende checks and balances hebben om Trumps gedrag aan grondwettelijke banden te leggen?

De tijden die nu aanbreken, zijn somber en uiterst zorgwekkend. We bereiken een nieuw tijdperk: dat van de na-naoorlogse wereldorde. Zal Trump zich ontwikkelen als een democratisch verkozen autocraat zoals Recep Tayyip Erdogan, Viktor Orbán of Rodrigo Duterte? Zal het Amerikaanse stelsel voldoende checks and balances hebben om zijn onvoorspelbaar politiek gedrag aan grondwettelijke banden te leggen? Of zal hij de rechtsstaat met voeten treden zoals hij tijdens de campagne al schaamteloos aankondigde? Zullen internationale afspraken gerespecteerd worden, zeker met betrekking tot het gebruik van kernwapens?

Ik had zo gehoopt dat de democratie van binnenuit zou veranderen. Dat het mogelijk zou zijn om het voertuig van de democratie te herstellen terwijl we ermee reden. Nu ziet het ernaar uit dat we eerst zullen moeten crashen. De wereld zal zich na verloop van tijd misschien herstellen, maar ik vrees dat we door een lange periode van zeer duistere jaren zullen gaan. De geschiedenis is op één nacht tijd fundamenteel veranderd.

En ik denk zo aan Barack Obama, de man die gedurende acht jaar politiek naar een hoger niveau probeerde te tillen en nu dit moet aanschouwen.

Ik heb het Vlaams Blok zien opkomen, ik heb Fortuyn en Wilders zien opkomen, maar dit waren nationale fenomenen. Dit, daarentegen, is wereldgeschiedenis. En het ziet er niet goed uit.

Lees verder:

Rectificatie 8-12-2016: Een eerdere versie van dit verhaal bevatte een grafiek waaruit bleek dat het aantal millennials dat het essentieel vindt om in een democratie te leven dramatisch gedaald zou zijn. De grafiek gaf een vertekend beeld van de werkelijkheid, zo bleek uit artikelen in de Volkskrant en The Washington Post. We hebben de grafiek intussen verwijderd en schreven er een korte toelichting bij.