Hoe tiranproof zijn de Verenigde Staten?

Het is begin 2017 en de Amerikaanse grens sluit voor miljoenen mensen. Als ze uit een overwegend islamitisch land komen, of wanneer hun risicoprofiel aangeeft dat ze moslim zijn, krijgen ze geen toestemming meer om op de VS te vliegen. In Amerika woonachtige moslims - immigranten én staatsburgers - moeten zich bij hun plaatselijke politiebureau melden om zich te laten registreren.

Alle moskeeën worden onder permanente surveillance geplaatst. Tegelijkertijd worden de eerste van ‘drie miljoen’ - in de woorden van de Amerikaanse regering - illegale en criminele niet-Amerikanen het land uitgezet.

De inlichtingendienst NSA krijgt meer bevoegdheden om buitenlanders te bespioneren. Iedereen die geen Amerikaan is, is een target. In het takenpakket van de FBI en andere opsporingsdiensten wordt etnisch profileren nadrukkelijk opgenomen.

Landelijk mag de politie burgers preventief fouilleren. Gekleurde Amerikanen worden nóg vaker staande gehouden door de politie. En de CIA gaat verder op dezelfde manier als in de eerste jaren na nine eleven - niet in de laatste plaats onder invloed van de nieuwe directeur.

Kan dit scenario werkelijkheid worden?

Het is de angst van surveillance-experts, mensenrechtenactivisten en privacyjournalisten: een nieuwe machthebber met gevaarlijke ideeën die een surveillance-infrastructuur erft van zijn voorganger die zijn weerga niet kent en daar volop gebruik van maakt.

Volgens velen is dat moment met de verkiezing van Donald Trump aangebroken.

‘Toen we zes jaar geleden met dit blog begonnen, had ik nooit durven geloven dat ik deze woorden zou schrijven,’ schrijft Benjamin Wittes bijvoorbeeld, hoofdredacteur van Lawfare, het respectabele blog over recht en nationale veiligheid. ‘De meeste serieuze nationaleveiligheidsexperts zien Donald Trump niet alleen als een zwakke en onvoorbereide Commander-in-Chief [...], maar beschouwen hem zelfs als een bedreiging voor de nationale veiligheid.’

Wittes noemt zijn geflirt met Vladimir Poetin, zijn opvattingen over de rechten van religieuze minderheden, zijn beloften om kritische media flink aan te pakken en zijn weigering om traditionele bondgenoten koste wat kost te vriend te houden. En Wittes staat niet alleen in zijn vrees.

Inlichtingendiensten vrezen van wel

In The Washington Post uitten verschillende mensen vanuit de inlichtingengemeenschap hun grote zorgen over mogelijk machtsmisbruik van Trump.

In diezelfde krant schreef Michael Hayden - de oud-directeur van zowel de CIA als de NSA - vlak voor de verkiezingen nog dat Trump Ruslands ‘nuttige idioot’ is, iemand die eigenlijk wordt geminacht, maar nuttig blijkt en geëxploiteerd kan worden. Burgerrechtenorganisatie ACLU zegt een stortvloed aan donaties te krijgen en de Canadese schrijver en activist Cory Doctorow vertolkt een breed gedeelde angst onder activisten dat we de ‘sleutels van de surveillancestaat aan een gek hebben gegeven.’

Edward Snowden noemt de VS dan ook een ‘turnkey tyranny’: een kant-en-klare tyrannie

Edward Snowden noemt de VS dan ook een ‘turnkey tyranny,’ vrij vertaald, een kant-en-klare tyrannie. In een interview met Vice zegt hij er dit over: ‘Wat gebeurt er [...] als iemand zegt: weet je wat, laten we de knop omzetten en onze technologische mogelijkheden ten volste gebruiken om de politieke stabiliteit van deze regering te waarborgen.’

Campagnetaal is niet hetzelfde als beleid. En of bovenstaand gitzwart scenario - gebaseerd op enkele van Trumps verkiezingsbeloften - waarheid wordt, valt nog te bezien. Maar Trumps uitspraken tijdens de campagne roepen wel de vraag op hoe tiranproof de Verenigde Staten zijn. Is de angst gerechtvaardigd dat er voor hem en zijn ideeën een rode loper voor het Witte Huis is uitgerold? Hoeveel invloed kan een Amerikaanse president uitoefenen op de opsporings- en geheime diensten?

Wat een geestverwant van Trump voor schade kan aanrichten bij politie en justitie

Benjamin Wittes van Lawfare vreest vooral wat Trump op Amerikaans grondgebied kan doen. Niet met de geheime diensten, maar met de binnenlandse opsporingsdiensten die onder het ministerie van Justitie vallen. Zoals de FBI. De president van de Verenigde Staten kan een geestverwant als minister van Justitie - de Attorney General - aanwijzen. Het enige wat daarvoor moet gebeuren, is dat de Senaat hem of haar moet goedkeuren.

Vervolgens heeft deze justitieminister de macht te bepalen wie er vervolgd worden. Wittes: ‘Een aanklager - en daarbij een tirannieke president die hem aanstuurt - kan zo’n beetje iedereen belagen, vaak zonder enige wet te overtreden. Hij hoeft niet per se iemand aan te klagen, hoewel-ie dat voor de lol ook nog kan doen. Hij hoeft alleen maar een onderzoek te openen: dat alleen al kan iemand ruïneren. De drempel om dat te doen, is niet hoog.’

Wittes zegt dat hij zich niet zozeer zorgen maakt over de mogelijkheid dat Trump de geheime diensten zal africhten en op de Amerikaanse bevolking af zal sturen. Daarvoor zijn er volgens Wittes genoeg waarborgen ingebouwd in het systeem.

Maar, zegt Wittes tussen neus en lippen door, hier is wel een uitzondering op: over de spionage van niet-Amerikanen heeft Trump straks heel veel te zeggen. Sterker: ‘President Trump kan de inlichtingendiensten carte blanche geven om overzeese critici lastig te vallen. Een hele waaier aan inlichtingenbeleid kan veranderd worden, als de president dat wil.’

Juist voor niet-Amerikanen is dit een gevaar

Axel Arnbak noemt dit zelfs ‘de grote achilleshiel’ van de Amerikaanse wetgeving over de geheime diensten. De advocaat bij het advocatenkantoor De Brauw Blackstone Westbroek specialiseerde zich tijdens zijn promotieonderzoek aan de Universiteit van Amsterdam, Harvard University en Princeton University in de Amerikaanse wetgeving rond surveillance door de Amerikaanse geheime diensten. Arnbak: ‘Iedere president in de VS, dus ook Trump, bepaalt volledig wat inlichtingendiensten in het buitenland mogen doen. Anders dan in Nederland hebben de wetgevende en rechterlijke macht in de Amerikaanse Grondwet het nakijken.’

Arnbak legt uit dat de Amerikaanse grondrechten - zoals over privacy - niet gelden voor buitenlanders. ‘Ieder Europees staatshoofd heeft zich nog altijd te houden aan de Europese en internationale mensenrechtenverdragen. Amerika doet niet mee aan de meeste van dat soort verdragen.’

Als hypothetisch voorbeeld noemt Arnbak Trumps opmerking dat hij een immigratieverbod voor moslims wil invoeren. ‘Het is mogelijk om de NSA op te dragen een database aan te leggen met daarin informatie over het reis-, aankoop- en online gedrag van iedere wereldburger en na te gaan wie voldoet aan de profielkenmerken van een moslim. Die mensen zouden vervolgens op de no-fly list kunnen komen te staan zodat ze de VS niet binnen kunnen komen.’

Maar dat is niet het hele verhaal. De president van de Verenigde Staten kan, zonder verantwoording af te hoeven leggen, de algemene prioriteiten van zijn inlichtingendiensten bepalen. ‘Hij mag definiëren wat er onder nationale veiligheid wordt verstaan,’ legt Arnbak uit. ‘Zo zou Trump bijvoorbeeld kunnen beslissen dat immigratie een serieus gevaar voor de nationale veiligheid is en dat de diensten zich daar intensief mee bezig moeten gaan houden.’

Andere commentatoren wezen al op de mogelijkheid dat Trump - die zich vooralsnog als een vriend van Poetin en de Russen heeft gepresenteerd - de focus van zijn diensten op Rusland zou kunnen verplaatsen.

En: er is een fundamenteel gebrek aan tegenmacht

Er is nog een achilleshiel in het Amerikaanse rechtssysteem, zegt Arnbak. De trias politica zelf, de scheiding der machten. Of beter gezegd: het gebrek daaraan. Het komt hierop neer: in de VS zijn niet genoeg checks and balances om een tiran te stoppen. ‘Het Amerikaanse constitutionele systeem is een puinhoop,’ zegt Arnbak.

Want hoe kan er sprake zijn van tegenmacht als de trias politica door één groep gedomineerd kan worden, in dit geval Republikeinen? De Republikeinen hebben hun meerderheid in beide huizen - de Senaat en het Huis van Afgevaardigden - behouden.

Daarnaast mag Trump als het hoofd van de uitvoerende macht de nieuwe rechter van het Hooggerechtshof voordragen - dat wordt ongetwijfeld een conservatieve kandidaat.

‘Een gezonde democratie veronderstelt politieke én juridische tegenkrachten,’ zegt Arnbak. ‘Die zijn op papier straks afwezig.’ Eric Janse de Jonge, deskundige in Amerikaans staats- en bestuursrecht, ziet nog wel een aantal mogelijkheden tot tegenmacht.

Ja, het Congres en de minister van Justitie zitten in het Republikeinse kamp, maar het Hooggerechtshof is nu nog redelijk in evenwicht tussen liberalen en conservatieven. Ook na de benoeming van een nieuwe rechter door Trump helt het Hof niet direct door naar één kant. Daarnaast moeten we volgens Janse de Jonge niet vergeten dat maar weinig rechtszaken, ook hele principiële over grondrechten, het Hooggerechtshof halen. De meeste zaken worden door lagere rechters afgehandeld en veel van hen zijn door Obama benoemd en vaak wat progressiever.

Kortom: de waarborgen tegen een tiran zijn zwak en broos

Als Trump straks president is, dan heeft hij wettelijk enorm veel mogelijkheden om zijn stempel te drukken. Hij heeft een congres dat in meerderheid van dezelfde politieke partij is. Een Hooggerechtshof dat, als het erop aankomt, in zijn voordeel is. De volmacht om te bepalen wat zijn geheime diensten onder ‘nationale veiligheid’ verstaan. En de wettelijke bevoegdheid om te beslissen wie zijn geheime diensten in het buitenland in de gaten houden en op welke manier.

Daarmee is niet gezegd dat hij dit ook zal doen. Maar het Amerikaanse systeem stelt hem daar wel toe in staat. De waarborgen die een Amerikaanse president van zijn of haar tirannieke neigingen moeten weerhouden, zijn zwak en broos. In de woorden van Benjamin Wittes: ‘Er is eigenlijk maar één manier om het Amerikaanse presidentschap tiranproof te maken: kies geen tirannen.’

Meer lezen?