Raúl Estupiñán is zichtbaar door de oorlog getekend. Op de dag dat een van zijn beste vrienden in de strijd tussen regeringssoldaten en FARC-strijders omkwam, verloor hij zijn rechterbeen.
Estupiñán werkt mee aan Victus, een theaterproject dat in 2014 is begonnen. Slachtoffers en ex-strijders van het gewapend conflict in Colombia staan samen op de planken om hun geschillen bij te leggen.
Wanneer Estupiñán op het toneel staat, doet hij zijn verhaal. Met de laatste zin die hij hoorde voor de mijn ontplofte: ‘Ik hoorde een stem achter een rots die tegen me zei: ‘Rustig maar, er overkomt je niks’.’
Zijn verhaal en dat van de anderen over ontvoeringen, verkrachtingen, mijnen, aanvallen en moorden komen bij elkaar in een toneelstuk met choreografie en muziek van de mensen van theatergroep Victus zelf, onder leiding van artistiek directeur Alejandra Borrero.
Ze legt me uit hoe bij Victus momenten van genezing en inzicht kunnen ontstaan door over gevoelige onderwerpen te praten. ‘We hadden het over de kinderen die nooit zijn ingeschreven, kinderen van moeders die ze tijdens de oorlog niet konden houden, over abortussen die ze moesten ondergaan. Dat was zó heftig, dat de mannen ons omhelsden en om vergeving vroegen,’ vertelt Borrero. ‘Dat zijn momenten waarop de ander zich in jou verplaatst.’
Maar het was voor slachtoffers niet altijd makkelijk om sympathie op te brengen voor ex-strijders. De eerste week bij Victus wist daarom niemand van de spelers wie wie was. Iedereen moest eerst zijn verhaal kwijt. Er werd gehuild en er waren ruzies. Met als resultaat dat iedereen zijn medespelers op toneel kon introduceren zonder te verraden of het om slachtoffers of daders gaat. Of, zoals Estupiñán het zegt: ‘Zonder iemand in een hokje te plaatsen.’
Want: ‘We zijn in Colombia zo verdeeld. Het is gewoon om iemand in te delen bij de mensen met wie hij omgaat, ook al kennen we diegene nauwelijks,’ zegt de ex-militair van het Colombiaanse leger. ‘Het is belangrijk om je wantrouwen los te laten en niet langer te denken dat in Colombia iedereen kwaad wil doen.’
Maar toen kwam het referendum
Een week voor het referendum in Colombia bezocht ik het toneelstuk. Aan het eind van de voorstelling scandeerde het publiek: ‘Ja, het kan!’
Mensen verwachtten duidelijk niet dat er vijf dagen later ‘nee’ gestemd zou worden bij het referendum over het vredesakkoord dat eind september ondertekend werd. 50,21 procent van de Colombianen verwierp het plan dat een eind moest maken aan meer dan vijftig jaar strijd met de Revolutionaire Strijdkrachten van Colombia (FARC).
Ondanks die ‘nee’ zijn de Colombiaanse regering en de FARC afgelopen maandag tot een nieuw akkoord gekomen. Het is nog onduidelijk of de bevolking daar weer over kan stemmen.
‘Het is niet mijn bedoeling om naar wonden te zoeken en die te tonen. Als we íets moeten doen, dan is het de slachtoffers waardigheid verlenen’
Vier jaar lang zaten FARC-leider Rodrigo Londoño en afgevaardigden van de Colombiaanse regering – met aan het hoofd voormalig Colombiaans vicepresident Humberto de la Calle – om de onderhandelingstafel. Ze spraken over de voorwaarden om het conflict te kunnen beëindigen en over het instellen van een stabiele, duurzame vrede.
Ook werd er onderhandeld over zes hoofdpunten ten aanzien van de toekomst van Colombia: ontwikkeling van de landbouw, politieke deelname van de FARC, het neerleggen van de wapens, stopzetting van de verbouw van illegale gewassen, schadeloosstelling voor slachtoffers en de wijze waarop het akkoord na ondertekening verder vorm zou moeten krijgen.
Ook de mensen van Victus zaten een aantal maanden iedere dag bij elkaar om over deze en andere problemen te praten. Uiteindelijk kwamen ze tot een toneelstuk. Borrero wil daarmee laten zien hoe een dag in de oorlog eruitziet, en daarbij verder kijken dan de oorzaken van het gewapend conflict.
‘Ik denk dat veel historici al bezig zijn met de oorzaken,’ verklaart ze. ‘Waar ik me mee bezighoud, is een verzoeningsproces. Het is niet mijn bedoeling om naar wonden te zoeken en die te tonen. Als we íets moeten doen, dan is het de slachtoffers waardigheid verlenen.’ Zeker nu met het tweede akkoord een nieuwe weg ingeslagen is in Colombia.
De context van de theatergroepen
Het lijkt erop dat de strategie van Borrero heeft gewerkt. Neem Raúl Estupiñán. Hij leerde mensen kennen die jaren geleden bij het vijandelijke kamp hoorden. Mede dankzij Victus was hij in staat hen te accepteren en met hen samen te werken. Hij noemt ze nu zelfs zijn familieleden.
Estupiñán, een van de 10.590 Colombianen die door een mijn getroffen is, werkte twaalf jaar als militair verpleegkundige in het Colombiaanse leger. Het waren dagen van angst en onzekerheid, vertelt hij. Zo was hij in 2008 met het leger in Tumaco, aan de westkust van Colombia. Een gebied waar, zegt hij, de wet van de terroristen gold.
In Tumaco was geweld nauw verbonden met de drugshandel. Eerst waren er de FARC, toen kwamen de paramilitairen van de Libertadores del Sur, later ook nog de criminele bendes. Ze wilden alle drie de productie en smokkel van de cocaïne in handen krijgen.
Tijdens deze oorlog was er sprake van slachtingen en van gedwongen verplaatsingen van hele gemeenschappen. Volgens de Colombiaanse denktank FIP, die streeft naar vrede in het land, werden tussen 2000 en 2012 in de gemeente Tumaco 2.427 moorden gepleegd. De verdenking dat iemand een medewerker van de FARC was, of simpelweg het wonen in een voor de drugshandel strategisch gebied, was al voldoende reden om iemand uit de weg te ruimen.
Uit angst voor dood en geweld moesten bewoners van Tumaco vluchten. In 2009 verlieten meer dan 14.300 inwoners de stad. Ze waren slachtoffer van gedwongen verplaatsing, zoals blijkt uit het speciale register waarin de slachtoffers van het gewapend conflict worden bijgehouden. Aangifte doen betekende je doodvonnis. Dit is een strijd die nog steeds voortduurt.
Verzoening is mogelijk
Toch waren er ook jongeren en vrouwen uit diezelfde regio die vonden dat ze niet langer konden zwijgen. Ze begonnen dit jaar, in een kerk, de met Victus vergelijkbare groep Teatro por la Paz (Theater voor de Vrede).
De mannen en vrouwen tussen de 14 en 62 jaar waaruit de groep bestaat, durven daar openlijk te spreken over de slachtingen en gedwongen verplaatsingen. Kerken zijn in Colombia dan ook een beschermde omgeving, waar je minder snel om je uitlatingen wordt afgestraft.
‘Wanneer je onverschillig wordt, verlies je je menselijkheid. Dat is eigenlijk hét motto van het theater’
Deelnemer Mary Cruz Cruel vertelt dat de dorpsbewoners aanvankelijk na de mis meteen weggingen en de toneeluitvoeringen niet wilden bijwonen. Maar stukje bij beetje kwam er meer aandacht voor de theaterstukken, vooral omdat de acteurs uit hetzelfde dorp komen.
Als onderdeel van het creatieve proces interviewen de spelers nu buren, familieleden en mensen uit Tumaco. Daarbij leggen ze uit dat het belangrijk is om geweld niet als iets gewoons af te doen. ‘We willen dat slachtoffers weten dat ze er niet alleen voor staan en dat ze zich niet schuldig hoeven te voelen,’ vertelt Cruz.
Wanneer ik haar vraag of ze gelooft dat verzoening mogelijk is, zegt ze dat praten over verzoening inhoudt dat je niet langer onverschillig bent. De jongeren van de theatergroep hebben zich daarom verdiept in de situatie in Tumaco om te leren hoe ze kunnen helpen. ‘Wanneer je onverschillig wordt, verlies je je menselijkheid. Dat is eigenlijk hét motto van het theater.’
Hoop kweken met theater
Voor de theatergroep is het belangrijk zichtbaar te maken wat er gebeurt, toestaan dat mensen een stem krijgen. Een proces dat moet zorgen voor een waardige nagedachtenis aan de mensen in Tumaco.
Pedagoge Norma Rivera, een van de initiatiefnemers van Teatro por la Paz: ‘Ik wil dat mensen weten dat moord, mishandeling en schending van hun rechten niet normaal zijn, dat het normaal is dat zij hun rechten kunnen uitoefenen, net als burgers in andere landen. Dat het normaal is om dromen te hebben.’
Dat is hard nodig. Tegen de onzekere achtergrond van de afwikkeling van het vredesproces blijft in Tumaco de mogelijkheid bestaan dat jongeren door gewapende groepen zoals de FARC, paramilitairen en BACRIM worden gerekruteerd.
Daarnaast maken de geringe kansen op een reguliere baan, het gebrek aan scholen en de afwezigheid van de overheid de situatie er niet beter op. In heel Colombia is 49,9 procent van de werklozen jonger dan 29 jaar.
Om te voorkomen dat die en andere jongeren zich aansluiten bij criminele bendes, probeert Teatro por la Paz ze zelfvertrouwen bij te brengen. Volgens Rivera voelen de jongeren zich er veilig en gewaardeerd; ze beseffen dat ze bezig zijn iets op te bouwen.
Acteren betekent zo niet alleen het verleden verwerken, maar ook een verdedigingsmechanisme inbouwen. Belangrijk als je bedenkt dat van de 31.550 guerrillastrijders die tot nu toe de FARC verlieten, 65 procent minderjarig was toen ze zich aansloten.
Er is ook hoop. Ondanks het zeer hoge percentage (71,87 procent) dat zich van stemming onthield, zei op 2 oktober ongeveer 72 procent van de stemmers in Tumaco ‘ja’ tijdens het referendum. En nu is er alsnog een akkoord. Rivera is om die reden van mening dat het meer dan ooit nodig is met behulp van theater de verhalen te vertellen van de mensen die in de conflictgebieden wonen.
De belangrijke rol van de slachtoffers
Het verhaal van Lucero Carmona uit Bogotá is daar een van. Haar zoon, Omar Leonardo Triana Carmona, werd op 15 augustus 2007 slachtoffer van buitengerechtelijke executies. Het ging daarbij om een zogeheten ‘valspositieve melding.’
Tijdens de regering van Álvaro Uribe Vélez met Juan Manuel Santos als minister van Defensie werd Omar ten onrechte aangemerkt als guerrillastrijder. Tussen 2002 en 2008 hebben er daardoor volgens Human Rights Watch meer dan drieduizend dergelijke buitengerechtelijke executies plaatsgevonden.
‘De pijn die je als moeder hebt, zal altijd blijven. Maar het theater helpt veel bij het verwerken’
Carmona vertelt dat er nog steeds niet is overgegaan tot vervolging. Negen jaar na de moord op haar zoon is de enige vooruitgang dat haar zaak niet langer onder het militaire strafrecht, maar onder het gewone recht valt. Onlangs werden twee generaals door justitie opgeroepen om zich te verantwoorden in de kwestie. ‘Maar er heeft nog niet één zitting plaatsgevonden,’ verklaart ze.
Carmona speelt nu mee in Antígonas, Tribunal de Mujeres (Antigones, vrouwentribunaal), van de theatergroep Tramaluna. Ze doet dit met moeders wier zonen ook een ‘valspositieve melding’ zijn, met slachtoffers van staatsmisdaden en met beroepsactrices.
‘De pijn die je als moeder hebt, zal altijd blijven. Maar het theater helpt veel bij het verwerken,’ vertelt Carmona. ‘Antígonas helpt ons om de mensen bewust te maken van wat er in Colombia is gebeurd.’
De rol van de kunst
Net als bij Victus en Teatro por la Paz is het bij Tramaluna de bedoeling dat de deelnemers mensen worden die hun waardigheid opeisen via de kunst.
Daarvoor is wel nodig dat het theater niet alleen aandacht heeft voor leed, maar ook helpt de oorzaken van het conflict te begrijpen. Het ideaal is dat mensen bij het verlaten van de theaterzaal gaan nadenken en tot begrip komen, vindt regisseur en toneelmaker Carlos Satizábal. ‘Kunst die enkel wordt gemaakt om mensen het leed te laten voelen, maar die geen vragen stelt en het leed ook niet wegneemt, is kunst die wil onderwerpen.’
Kledingstukken, speelgoed en foto’s van slachtoffers vertellen tijdens Antígonas elk een verhaal uit het conflict. De spelers gaan in het zwart gekleed, met een rood lint om hun middel en eisen gerechtigheid ten overstaan van het publiek. Carmona draagt het lievelingsoverhemd van haar zoon. In een van de bedrijven zegt ze: ‘Het ruikt nog steeds naar hem.’
De laatste keer dat ze hem zag, was in 2005. Hij was zijn geluk gaan beproeven met het verkopen van Colombiaans handwerk. In 2007 spraken ze elkaar voor het laatst over de telefoon. In de vier jaar daarna is Carmona bij verschillende instanties langsgegaan om haar zoon te vinden, maar ze kwam niets te weten.
In 2011 ging ze op een dag naar het bataljon van Barbosa in het departement Antioquía, waar ze te horen kreeg dat haar zoon dood was. Ze vroegen haar: ‘Wist u wel dat uw zoon in drugs handelde voor de FARC?’ Ze wist meteen: haar zoon werd ten onrechte beschuldigd. Pas dat jaar, vertelt ze, kon ze hem een fatsoenlijke begrafenis geven.
Carmona moedigt vrouwen die soortgelijke dingen hebben meegemaakt aan hun verhaal te delen. Net als veel vrouwen die nog steeds niet weten wat er met hun zoons gebeurd is, blijft Carmona gerechtigheid eisen, zodat haar zaak niet in de straffeloosheid blijft hangen.
Wanneer ik haar vraag wat ze ervan vindt dat de Nobelprijs voor de Vrede naar de Colombiaanse president is gegaan, antwoordt ze zuchtend: ‘Ik wil vrede, eerst in mijn eigen hart, en dan daarbuiten. Al hebben ze de prijs aan die man gegeven, ik zie elke dag geweld om me heen. Hoe kan er dan vrede zijn?’
Voor dit verhaal, exclusief voor De Correspondent geschreven, zijn meerdere (voormalige) FARC-strijders benaderd. Zij kregen geen toestemming te spreken over hun toneelervaringen.
De vertaling uit het Spaans is van Fennie Steenhuis.
Op een feestje van de FARC ontdek ik: echte vrede begint laag bij de grond
Een referendum leek roet in het eten te gooien, maar er is nu een nieuw akkoord. Ik bezocht een conferentie van de FARC en ontdekte: duurzame vrede komt er pas als de toegang tot land - en de rijkdommen daaronder - eerlijker wordt georganiseerd. Want daar ligt de echte voedingsbodem van het conflict dat dit akkoord wilde oplossen.
De Nobelprijswinnaar voor de Vrede is ook nog eens de duurzaamste ter wereld
De Colombiaanse president Juan Manuel Santos krijgt de Nobelprijs voor de Vrede. Of zijn nog broze akkoord met de FARC een einde zal maken aan de burgeroorlog in het land is nog de vraag. Maar onder zijn leiding is nog meer gebeurd: het land besloot alle 17 duurzame doelen van de VN in beleid om te zetten.
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
