We hebben nog één jaar om Europa echt democratisch te maken. Anders nemen de Trumps het over

Beste president Jean-Claude Juncker,

Over minder dan een jaar zou het weleens afgelopen kunnen zijn met de Europese Unie. Als Geert Wilders en Marine Le Pen dit voorjaar de verkiezingen in Nederland en Frankrijk winnen namelijk.

Allebei domineren ze de opiniepeilingen. Allebei willen ze een referendum. Allebei hebben ze in 2005 de Grondwet van de Europese Unie verworpen.

Het spreekt voor zich dat het vertrek van twee stichtende leden van de Europese Unie een dodelijke klap zou zijn voor de Europese droom, het grootste vredesproject dat de geschiedenis ooit heeft gekend.

Sinds Donald Trumps overwinning in de Verenigde Staten hebben we analyses gezien van het Amerikaanse volk, van de politici en de partijen, maar niet van de procedures. Er is heel weinig nagedacht over de instrumenten die onze democratieën hanteren.

In een verkiezing geef je je stem, maar je geeft haar ook weg

Dat zou moeten verbazen. In een verkiezing geef je je stem, maar je geeft haar ook weg. Dat systeem van delegatie aan een verkozen vertegenwoordiger was vroeger – toen de communicatie traag was en de informatie beperkt – misschien noodzakelijk, maar heeft geen enkele voeling meer met de manier waarop de burgers vandaag met elkaar omgaan.

Referenda zijn niet veel beter. In een referendum vragen we de mensen rechtstreeks wat zij denken, zonder dat ze hebben moeten denken – terwijl ze in de maanden voor de stemming met alle mogelijke vormen van manipulatie worden gebombardeerd.

Referenda en verkiezingen zijn twee archaïsche instrumenten voor de publieke besluitvorming. Als we weigeren om onze democratische technologie te updaten, zullen we binnenkort vaststellen dat het systeem niet meer te herstellen is.

2016 is nu al het slechtste jaar voor de democratie sinds 1933. Donald Trump is geen bizar fenomeen, maar het logische resultaat van een democratisch systeem dat een achttiende-eeuwse stemprocedure combineert met een negentiende-eeuws idee van het algemeen stemrecht, de twintigste-eeuwse uitvinding van de massamedia en de eenentwintigste-eeuwse cultuur van de sociale media.

Zowel Brexit als Trump vormen een pijnlijke illustratie van de gevaarlijke weg die alle westerse democratieën zijn ingeslagen: ze hebben de democratie tot een stemming gereduceerd. Als gevolg van onze weigering om de procedures te veranderen, zijn politieke beroering en instabiliteit bepalende kenmerken van de westerse democratie geworden. Dat geldt ook voor de Europese Unie die u voorzit. Kijk maar:

• De kans bestaat dat Oostenrijk in december voor zijn eerste extreemrechtse staatshoofd in moderne tijden stemt – de man is in het beste geval een koele minnaar van de EU.
• In Italië dreigt groot tumult als premier Matteo Renzi zijn referendum over de hervorming van het parlement zou verliezen.
• Polen holt Hongarije achterna op weg naar een autoritair bestuur. Bulgarije lonkt sinds de verkiezingen van vorige week hoe langer hoe meer naar Rusland.
• En in Duitsland, dat vaak als het laatste bastion van de liberale democratie in de EU wordt beschouwd, zal het rechtse populisme in de aanloop naar de verkiezingen van 2017 aan invloed winnen.

Tal van westerse samenlevingen lijden aan wat we een ‘democratisch vermoeidheidssyndroom’ kunnen noemen. De symptomen: referendumkoorts, terugvallend partijlidmaatschap, lagere verkiezingsopkomst, machteloze regeringen en politieke verlamming onder het scherp toeziende oog van de media, een wijdverbreid wantrouwen bij het publiek en het opstoten van populisme. Minder dan de helft van de jonge Europeanen vindt dat in een democratie leven essentieel is. Maar niet de democratie is het probleem, stemmen is dat.

Minder dan de helft van de jonge Europeanen vindt dat in een democratie leven essentieel is

Dat is waar we vandaag staan, meneer de president. We vallen uiteen. In september gaf u in uw State of the Union toe dat ‘onze Europese Unie, althans ten dele, een existentiële crisis doormaakt.’ Waarom zien we dan nog niet eens het begin van een nieuwe en gedurfde visie op wat de Europese democratie kan zijn?

Wij hebben op u gestemd, meneer Juncker. Was dat niet het hele idee achter de verkiezing van 2014, met haar Spitzenkandidaten en televisiedebatten op Euronews? Tonen dat Europa meer is dan trage procedures, maar ook politieke dromen kan hebben? U heeft gewonnen toen. Nu moet u leiden.

De EU geeft tot nu toe het slechtst mogelijke antwoord op de Brexit: ze haalt de schouders op en gaat gewoon over tot haar technische orde van de dag. ‘Tja, de Leavecampagne was op zoveel leugens gebaseerd dat de EU niet aan introspectie moet doen. Een kettingreactie zal er wel niet van komen.’

Ook het antwoord op de presidentsverkiezing in de VS had niet slechter gekund. U hebt Trump onwetendheid verweten. ‘Ik denk dat we twee jaar zullen verliezen, tot meneer Trump de wereld heeft rondgereisd die hij niet kent.’

Dat mag misschien zo zijn, maar mensen als Donald Trump, Nigel Farage en Boris Johnson botweg als idioten en leugenaars wegzetten, terwijl men tegelijkertijd weigert de woede en angst van zoveel van hun kiezers ernstig te nemen, is niets anders dan olie op het vuur gooien.

Martin Schulz, de huidige voorzitter van het Europees Parlement en gewezen Spitzenkandidat voor de socialisten, durfde onlangs zelfs op te roepen tot een Aufstand der Anständigen, een opstand van de fatsoenlijken, waarmee hij grote delen van het andere Europa als ‘onfatsoenlijk’ demoniseerde. Vreemd, ik was nog steeds onder de indruk dat het socialisme om de minderbedeelden gaf.

Volgens Guy Verhofstadt, uw liberale uitdager als Spitzenkandidat, is het antwoord op Trump niet meer democratie in Europa, maar meer defensie. Alsof het grootste gevaar niet van binnen komt! De grootste dreiging voor de EU is niet Rusland, maar de EU zelf. Gek genoeg zei Herman Van Rompuy, de voormalige voorzitter van de Europese Raad, laatst: ‘Ik moet altijd lachen als mensen over het democratisch deficit beginnen. Ik geef toe dat het functioneren van de EU beter moet, maar met het democratisch gehalte is er echt niets mis.’

Ik ben het daar niet mee eens. De belangrijkste reden dat de EU uiteenvalt, is de vermeende kloof tussen burgers en Brussel. Het is tijd dat de burgers inspraak krijgen in Europa, niet alleen met vertegenwoordiging maar ook met eigen participatie. Waar blijft de beredeneerde stem van het volk in dit alles? Waar kunnen de Europese burgers de best mogelijke informatie vinden om met elkaar te overleggen en samen over hun toekomst te beslissen? Niet in het stemhokje, zoveel is zeker.

Mensen zijn begaan met hun leefomgeving. Mensen willen gehoord worden. De beste manier om mensen aan het woord te laten – veel beter dan door verkiezingen of referenda – is een terugkeer naar het centrale principe van de Atheense democratie: loting.

Met een loting vraag je niet iedereen om te stemmen over iets wat heel weinig mensen begrijpen, maar neem je een willekeurige steekproef van de bevolking en zorg je ervoor dat die mensen zich vertrouwd maken met het onderwerp, zodat ze een zinnige, gefundeerde beslissing kunnen nemen. Een goed geïnformeerde doorsnede van de bevolking kan betere besluiten nemen dan een hele slecht geïnformeerde samenleving.

Neem de Europeanen eindelijk serieus. Laat hen spreken. Waarom de massa’s opvoeden als ze niets mogen zeggen? Kijk naar Ierland, de innovatiefste Europese democratie. Enkele weken geleden werden honderd Ierse burgers geloot om deel te nemen aan een burgercongres. Volgend jaar zullen ze vijf thema’s bespreken, waaronder abortus, referenda en de klimaatverandering. Ze zullen alle experts uitnodigen die ze willen horen.

Dit proces is het tweede in zijn soort: in 2013 en 2014 werden Ierse burgers in een vergelijkbare procedure gevraagd om aanbevelingen te doen over een aantal onderwerpen zoals het homohuwelijk. Dát is pas een manier om in de 21ste eeuw aan democratie te doen.

Waarom de massa’s opvoeden als ze niets mogen zeggen?

En in Zuid-Australië werden in het begin van dit jaar 350 burgers door het lot aangeduid om te beslissen of de staat kernafval uit de hele wereld in zijn woestijn moest opslaan. Het onderwerp was te technisch voor een referendum en te delicaat voor de partijpolitiek. Het beroep op willekeurig gekozen burgers leverde een veel beter geïnformeerd beleidsvoorstel op. (Het panel besliste tegen.)

Wat als u nu eens zou oproepen tot een dergelijk burgercongres van de Europese Unie? Elke Europese lidstaat zou een willekeurige steekproef van honderd burgers vier dagen laten vergaderen over één grote vraag: hoe maken we de Europese Unie tegen 2020 democratischer? Van Portugal tot Estland zouden de deelnemers evenveel tijd en materiaal krijgen. Elk land zou tien aanbevelingen doen. Na drie maanden zouden twintig afgevaardigden van elk nationaal congres, opnieuw door het lot gekozen, in Brussel samenkomen om een definitieve lijst van vijfentwintig gezamenlijke prioriteiten voor het toekomstige beleid op te stellen.

Dat zou pas een verandering zijn. U zou de burgers een actieve rol geven in de vormgeving van hun Europa. U zou een innovatieve middenweg vinden tussen de mensen die ‘meer Europa’ vragen en de mensen die ‘hun land terug willen.’ U zou een nieuwe dynamiek scheppen tussen de lidstaten en Brussel. En nog belangrijker, u zou de twee Europa’s samenbrengen, in een dialoog in plaats van digitaal gebekvecht.

‘De komende twaalf maanden zijn cruciaal voor een beter Europa,’ zei u in uw State of the Union, en u had gelijk. U hebt zelfs een oproep gedaan voor ‘een Europa dat de burger sterker maakt.’ Dat ging helaas niet verder dan de belofte van 5G-internet en een vrijwilligerskorps.

Hoe durft u dergelijke slappe oplossingen voor te stellen op een moment dat de EU op sterven na dood is? De huidige uitdaging is van een compleet andere orde: het vertrouwen in een uniek project herstellen door de burgers te betrekken bij het debat over de toekomst van hun gemeenschap. Democratie is niet alleen regeren van het volk, voor het volk, maar ook door het volk. We hebben één jaar.

Met vriendelijke groet,

David Van Reybrouck

Deze open brief is vertaald uit het Engels door Bart Holsters. Hij verschijnt dit weekend ook in De Standaard, Der Spiegel, Le Monde en Expressen.

Lees ook:

En: