Hoe een Nederlands familiebedrijf het opneemt tegen Monsanto en Bayer

‘Overal lees en hoor je de laatste tijd dat een kilo tomatenzaad meer waard is dan een kilo goud. Men lust wel pap van die vergelijking!’

Jörg Werner is in het Berlijnse kantoortje van Rijk Zwaan op zoek naar die ene kilozak van pakweg twintig jaar geleden. ‘Wij zijn daar al rond 1995 mee begonnen. Dan smeet ik bij een presentatie die zak tomatenzaad op tafel, en zei: de inhoud hiervan is duurder dan goud!’

Daar heeft Werner de zak al gevonden. Hij grijnst: ‘Hier zit natuurlijk oud, onbruikbaar zaad in. Maar normaal kosten de goedkopere zaden inderdaad dertig- à veertigduizend euro per kilo.’

Wanneer je met deze wetenschap het terrein op stapt van het hoofdkantoor van Rijk Zwaan Zaadteelt en Zaadhandel bv in het Westlandse De Lier, verwacht je in een zwaar gebarricadeerd zaadbastion terecht te komen.

Niets daarvan: géén bunkers, géén controleposten. Je struint ongestoord tussen allerlei gebouwen door. Er is niemand te zien, op één man na die bij een openstaande deur met een hogedrukspuit bezig is zijn pak schoon te maken. Achter die deur, hoor ik later, wordt zaad schoongemaakt dat per vliegtuig overal vandaan komt.

Goed, inmiddels is er alweer een uitbreiding gaande bij Rijk Zwaans Zaadtechnologisch Centrum in De Lier, zoals het inmiddels heet. Maar hier zal nooit een hermetisch afgesloten complex liggen te stralen, ondanks de bedragen die er omgaan en de branche waar Rijk Zwaan zo’n grote rol in speelt.

Het geheim van Rijk Zwaan: zo min mogelijk geheimen

In het boekjaar 2014-2015 investeerde Rijk Zwaan 110 miljoen in onderzoek en ontwikkeling, maar liefst bijna dertig procent van de omzet. Dat kan best, want omzet en winst groeien per jaar. En het móet ook wel, want concurrerende zaadproducenten als Syngenta en Monsanto investeren ook flink in zaadonderzoek.

Rijk Zwaan verdient het geld terug met de ontwikkeling van groenterassen waarvan de zaden in meer dan honderd landen wordt verkocht. Het bedrijf is ’s werelds grootste in sla- en spinaziezaad, maar de tomaten doen het ook niet slecht.

Bij het bedrijf zijn ze wars van onnodige geheimzinnigheid. Accountmanager Maarten van der Leeden, verantwoordelijk voor de handel en verkoop, heeft ongetwijfeld zijn beroepsgeheimen. Maar zijn openheid correspondeert met die van het zenuwcentrum in De Lier, waar die kapitale schat aan zaden ligt opgeslagen.

Het bedrijf is ’s werelds grootste in sla- en spinaziezaad, maar de tomaten doen het ook niet slecht

‘Nee, wij zijn niet bang voor diefstal,’ zegt Van der Leeden direct. ‘Dat zaad verkrijgt zijn waarde pas in de handen van de juiste teler. Uit een paar honderd zaadjes kan die een aantal hectaren tomaten produceren, waarvan de winkelwaarde nog eens het veelvoudige wordt.’ De diefstal zou bovendien geheid uitkomen, voegt hij eraan toe. ‘We kunnen aan zo’n zaadje zien dat het van ons is.’

Opperen dat zo’n zak zaad toch vrij anoniem in China kan belanden, brengt Van der Leeden, met zijn landbouwhogeschoolachtergrond en bereisdheid, niet van zijn apropos. ‘Geen boer of tuinder neemt een risico met onbekend zaad. Op zijn kostprijs is dat zaad misschien vijf procent.’

Want wat kost zo’n zaadje eigenlijk? ‘Het duurste zaadje van Rijk Zwaan kost ongeveer tachtig cent. Dat is een tomatenras. Het is inderdaad duur vergeleken met zaad van andere groenten, maar dat komt doordat er zo veel aan is geknutseld, hè.’

Jazeker, de tomaat is een groente, en geen fruit – om dat misverstand maar direct uit de wereld te helpen. De Verenigde Naties hebben na zeven jaren debatteren de tomaat in 2008 gedefinieerd als een product in de standaardvormen rond, geribbeld, langgerekt en cherry/cocktail. De VN hebben zich in deze Tomatencodex niet gewaagd aan de discussie ‘fruit of groente’; alleen het woord ‘vrucht’ (Engels: fruit) komt voor. Dit wordt vaak fout in het Nederlands vertaald met ‘fruit.’

De rol van Rijk Zwaan in de wereldwijde zaadhandel

‘Amper tien zaadhuizen zijn verantwoordelijk voor minstens 85 procent van de wereldgroenteproductie,’ vertelt Van der Leeden. Let wel, dit gaat over het met geavanceerde software, niettemin klassiek veredelde zaad voor de supermarktgroente. Het gaat hier niet over de mogelijk even grote hoeveelheid groente op de wereld waarvan het zaad via het ouderwetse uitproberen wordt verbeterd, veelal voor de lokale productie.

Op die hightech-groentezaadmarkt gaat tussen de twee en drie miljard euro per jaar om. ‘Rijk Zwaan neemt onder deze tien zaadveredelaars een middenpositie in,’ vervolgt Van der Leeden, ‘en is het grootste familiebedrijf in groentezaadveredeling.’

Over de hele wereld heeft het Hollandse zaadhuis distributiekantoren en proefstations waar zaden voor de regionale markten worden ontwikkeld. ‘Maar elk zaadje komt werkelijk in De Lier terecht. Hier worden ze gecontroleerd, geschoond, bewerkt, verpakt: een enorm logistiek proces met een uitgebreid protocol voor inkomende en uitgaande zaden.’

Onderzoeksinstituut LEI Wageningen heeft becijferd dat ongeveer 35 procent van die wereldhandel in groentezaad afkomstig is uit Nederland. Anderen uit de branche komen in hun schattingen op 50 tot zelfs 70 procent van de wereldmarkt voor tuinbouwzaden uit, dat is dan inclusief bloemen.

Hoe dan ook is Nederland topproducent, al is het precieze aandeel is lastig te berekenen. Want van dat Nederlandse groentezaad is pakweg de helft in handen van zelfstandige bedrijven, terwijl de andere helft is opgekocht door een handvol (bio)chemische concerns zoals Monsanto, Bayer en Syngenta. Een beetje teler kent de oorsprong van zijn groentezaad nog wel.

Bij tomatenzaad is het plaatje ongeveer hetzelfde, mogelijk net iets bescheidener dan bij groentezaad in het algemeen. Het aandeel uit Nederland op de wereldmarkt gaat richting één derde. Monsanto’s laatste grote overname was De Ruiter Seeds in 2008, een kei in tomatenzaad. De erfgenamen kozen geld voor hun ‘eieren,’ ruim een half miljard euro. Waarna de De Ruiters in de Quote 500 van Nederlands rijkste families de tiende plaats konden innemen en hun naam boven in de lijst met de rijkste boeren kwam te prijken.

Waarom Nederland zo groot is in zaad

Met de oer-Hollandse zaadbedrijven gaat het erg goed. Volgens Quote is de zaadveredeling ‘een nieuwe heilige graal.’ Wie dat een beetje aardig doet, spuit zichzelf zo de ‘rijkenlijst’ in, aldus het tijdschrift.

Al deze zaadbedrijven stammen trouwens uit het tijdvak 1890-1925. Nederland liep altijd al voorop in de groenteteelt, en in die jaren gingen sommige tuinders zich op de zaadontwikkeling toeleggen. Een cluster van deze zaadveredelaars bevindt zich, anders dan Rijk Zwaan, in de kop van Noord-Holland.

Zoals Bejo Zaden in Warmenhuizen, sterk in uien en andere typisch Hollandse gewassen, dat bekendmaakte de komende tien jaar een omzetverdubbeling te verwachten. En Enza Zaden te Enkhuizen, dat naar eigen zeggen tien procent per jaar groeit.

‘Rijk Zwaan is voor honderd procent onafhankelijk,’ benadrukt Van der Leeden. ‘En dat geldt ook voor de iets kleinere familiebedrijven Bejo en Enza, die eveneens tot die wereldtoptien in groentezaadveredeling behoren. Op nummer één staat Monsanto, maar alle negen andere bedrijven zijn van oorsprong West-Europees.’

Wij hoeven geen aandeelhouders te bedienen die alleen maar naar de beurskoersen kijken

Het grote verschil tussen de familiebedrijven en de biochemische concerns in de toptien is dat de eerste zich louter met zaadveredeling bezighouden, terwijl de tweede het ontwikkelen van rassen in het verlengde zien van hun corebusiness gewasbescherming – een eufemisme voor bestrijdingsmiddelen als herbiciden en pesticiden – en bij bijvoorbeeld Bayer ook mensbescherming oftewel de farmaceutische industrie.

Er is de afgelopen tijd nogal wat overnamestress geweest tussen deze chemische giganten onderling. Of moet je van een overnamekick spreken? Syngenta, dat mede dankzij zijn Hollandse zaadpoot in de Noord-Hollandse Seed Valley goed heet te zijn voor één zesde van ’s werelds tomatenzaad, is begin 2016 voor 43 miljard dollar opgekocht door een Chinees bedrijf.

Monsanto had met een eerder bod op Syngenta achter het net gevist, en deed toen in januari maar een bod op onderdelen van Bayer. De beide conglomeraten kennen elkaar al uit de Vietnamoorlog, toen ze samen voor de Amerikaanse troepen het ontbladeringsgif Agent Orange produceerden. In 2016 heeft Bayer op zijn beurt heel Monsanto opgekocht voor 66 miljard dollar, ongeveer 59 miljard euro. Bayer is met 115.000 werknemers topproducent in gewasbescherming, Monsanto is met 22.500 werknemers goed voor een kwart van de wereldwijde markt in landbouwzaad. Beide concerns zijn zowel in gewasbescherming als in landbouwzaad actief en vormen nu een megamoloch op de voedselmarkt.

Rijk Zwaan zal altijd zelfstandig blijven, de driekoppige directie, uit drie families, bezweert het. Maarten van der Leeden legt uit hoe het werkt: ‘Wij hoeven geen aandeelhouders te bedienen die alleen maar naar de beurskoersen kijken. We hebben een stichting die de personeelsaandelen beheert.’

Een deel van de medewerkers van Rijk Zwaan is aandeelhouder in het familiebedrijf, vertelt hij. Dan is er nog een werkgarantie tot aan het pensioen. Al met al zal het personeel daarom niet gauw met de bedrijfsgeheimen naar de concurrentie stappen.

En lees ook: