Verzameling 11: Acht jaar lang maakte hij elke week 20.000 foto’s van Obama. Wat kregen we te zien?

Gek toch hoe dat werkt met foto’s. Ook al tonen ze precies hetzelfde als jaren geleden, toch verandert hun lading. Wat nieuwsfoto’s van Barack Obama waren, worden relikwieën van zijn presidentschap. En nu Trump zijn opvolger wordt, zijn de foto’s van Obama al helemaal niet meer hetzelfde.

Wat we zien, bepaalt onze beeldvorming. We vormen er onze mening en ideeën over de wereld mee. Logisch dus dat presidenten zo veel mogelijk regie willen voeren over de beelden die wij van hen te zien krijgen.

Niet eerder liet een president zoveel foto’s van zichzelf maken en delen. Acht jaar lang maakte Witte Huisfotograaf Pete Souza wekelijks zo’n 20.000 foto’s. Een selectie daarvan werd met enige regelmaat bijgevoegd op de officiële Flickr-fotostream van het Witte Huis.

Jarenlang struinde ik door die foto’s, op zoek naar patronen. Want in de herhalingen wordt de bewust ingestoken beeldvorming van Obama zichtbaar. Kijk je naar een foto, dan lijkt het een uniek moment. Toeval. Zo interpreteren we nieuwsfoto’s, als specifieke gebeurtenissen. Maar zie je zo’n foto in een verzameling met allemaal soortgelijke foto’s, dan krijg je een glimp te zien van het beoogde doel erachter.

Nu het einde van zijn presidentschap in zicht is, is het tijd om de balans op te maken. Welke facetten van zijn beeldvorming hebben tot het eind standgehouden? Wat valt er op? En wat zegt dat over de manier waarop we deze president zullen herinneren?

De eindstand opmaken

Het zal wel een beroepsdeformatie zijn, maar ik vind het nog knapper dat Pete Souza deze baan acht jaar volhield, dan dat Obama dat deed. Dat komt vast doordat ik me geen voorstelling kan maken van hoe het is om president te zijn van een van de machtigste landen ter wereld. Wel kan ik me voorstellen hoe het is om zo lang hetzelfde te moeten fotograferen. Knap lastig.

Natuurlijk zegt Souza daar zelf over dat hij zich geen moment verveelt, want het is geweldig om de president van zo dichtbij te mogen fotograferen. Ook dat antwoord is beeldvorming. Hij is een goede fotograaf en hij verkeert in een heel bijzondere positie. Maar ik kan niet geloven dat hij niet af en toe dat Oval Office binnenloopt, zucht en denkt: welk fotografisch trucje moet ik vandaag weer uit de kast halen om hier iets verrassends van te maken?

Een van de manieren waarop hij het met name in deze laatste periode visueel spannend lijkt te willen houden, is door in te zoomen op stukjes Obama. Hij fotografeert de man natuurlijk al zo lang dat hij precies weet wat hij kan verwachten. De kleinste details en gebaren zullen hem opvallen.

Heel begrijpelijk dat Souza het af en toe nét wat speelser, wat losser, wil benaderen. Aan het begin van zijn presidentschap in 2008 zagen we deze foto’s niet zoveel. Maar nu het beeld van Obama staat, vormen juist dit soort kleine uitzonderingen mooie aanvullingen:

Vroeger was Souza freelance fotograaf voor bladen als National Geographic, Life Magazine en The Chicago Tribune. Ik denk dat hij zoetjes aan weer begint te verlangen naar het fotograferen van andere onderwerpen. Dat is te zien aan de toename van schitterende landschappen en vergezichten die hij de afgelopen twee jaar opvallend vaak bij of vanuit het vliegtuig maakte:

In een interview zei hij eens dat hij het liefst de hond van de president fotografeert. Dat klonk mij toen als een nogal veilig en politiek correct antwoord in de oren.

Maar inmiddels ben ik er wel van overtuigd dat hij ervan geniet om af en toe geen mensen te fotograferen. Als Witte Huisfotograaf kan hij werkelijk alles fotograferen wat los en vast zit op die paar honderd vierkante meter. Natuurlijk zullen er restricties zijn aan wat er wel en niet mag worden getoond. Als ik de foto’s zie die hij maakte in de tuinen om het Witte Huis, dan zie ik daarin ook een artistieke uitspraak en persoonlijke smaak.

Dit zijn eigenlijk overbodige foto’s, in die zin dat ze niets over Obama vertellen. Het sneeuwt immers niet dankzij hem, eerder ondanks hem. De bomen staan er al langer dan zijn presidentsperiode, en overleven hopelijk ook de volgende presidenten nog.

Maar in termen van semiotiek vervullen deze foto’s van besneeuwde bomen een mooie rol. Het is net als in films waarin - om snel een periode van tijd te kunnen overbruggen - in een paar achtereenvolgende shots landschappen worden getoond. De opeenvolging van seizoenen verbeeldt het verstrijken van de tijd. De elementen van het leven waar geen mens invloed op heeft, zelfs de president niet.

Zulke momenten bieden rust. Tijd om op adem te komen. Het leven kabbelt ondertussen voort. Ook dat van Obama. Veel van de patronen die ik in mijn eerdere verzamelingen uit dit fotoarchief distilleerde, zie ik terugkomen tot op de meest recente foto’s.

Zoals zijn geheim in de liefde

Altijd is hij het die toenadering zoekt tot haar. Hij die een arm om haar heen legt en haar een kus geeft. Hij die haar aan het lachen maakt. Hij die naar haar toe buigt en zijn hoofd tegen dat van haar legt. En zij, zij ontvangt zijn liefde altijd. Door haar hoofd te buigen, zich in zijn armen te leggen, door om zijn grap te lachen of hem plagerig weg te duwen. Een subtiel, maar veelzeggend detail.

Tijdens vergaderingen - hoe groot of klein, hoe formeel of informeel - voert hij nog altijd het hoogste woord.

Natuurlijk speecht Obama tijdens wereldtoppen, maar ook tijdens vergaderingen in het Witte Huis is hij opvallend vaak gefotografeerd als hij het woord heeft. Hij lijkt zelden te luisteren. Souza’s foto’s blijken een mooi voorbeeld van beeldvorming, lichaamstaal en macht. Want hoe dichter bij de werkelijke macht, hoe informeler de setting - zo lijkt.

Een hamburger eet hij nog altijd graag tussen zijn kiezers

Als Obama zo gek is op hamburgers, zou hij zijn koks zoveel hamburgers kunnen laten maken als hij zou willen. Een president kan alles eten wat hij wil, waar hij wil, hoeveel hij wil. Maar daar gaat het hier niet om. Obama zoekt deze situaties op omdat hij zo zich aan zijn kiezers kan spiegelen. En belangrijker, zijn kiezers zich ook aan hem. Obama is erbij gebaat om enerzijds als machtigste man van de wereld te worden gezien, en anderzijds - tegelijk - heel alledaags, sociaal, vriendelijk en benaderbaar over te komen. [...] In de foto’s van Souza is nooit de chaos te zien die Obama wel degelijk veroorzaakt. Zeker als zijn bezoek onaangekondigd is, trekt hij zwermen mensen en pers aan. In sommige beelden is het echt opvallend hoe rustig iedereen om Obama heen zit te eten, alsof de andere gasten hem niet eens opmerken. Wat je niet ziet, is hoe bodyguards constant bezig zijn om camera’s op afstand te houden.

Hij weet precies hoe te poseren voor selfies

De selfie. Het fenomeen bestaat al eeuwen. Maar de term als zodanig werd voor het eerst in 2012 met een hashtag op Twitter gebruikt. In zijn eerste termijn schudde Obama nog voornamelijk handen met zijn publiek, in zijn tweede termijn raakte hij bedreven in het poseren tussen de achterhoofden die hem worden toegekeerd.

Die selfies die worden gemaakt op de foto’s van Souza zijn waarschijnlijk geweldig. Zelf zou ik ook wel zo’n foto willen, ik met zo’n breeduit lachende Obama achter me. Het zou voelen als een trofee, die niet kan worden overtroffen door de ongewassen hand van een handdruk. Omdat het moment vereeuwigd en te delen is. Maar op de foto’s van Souza blijft het een vreemd tafereel, mensen die Obama bij ontmoeting de rug toekeren.

Michelle maakt vaak selfies met andere beroemdheden

Meer dan ooit laat hij baby’s vliegen

Dit is de snelst groeiende verzameling gebleken. Door de jaren heen is Obama dit meer en meer gaan doen, met het absolute hoogtepunt aan het einde van zijn carrière. Hij laat baby’s vliegen en lachen. Hij kust ze en rolt met ze over de grond. Hij laat zich overspoelen door groepen gillende kinderen. Je zou bijna vergeten dat het hier om een president gaat. En als je ziet hoe vertederd iedereen toekijkt, dan weet je dat hij hiermee punten scoort.

Obama vindt kinderen echt leuk, dat zie je zo. Maar ze zijn ook een mooie metafoor, een goed ingrediënt voor zijn beeldvorming. Kinderen staan symbool voor onschuld en kwetsbaarheid, voor mogelijkheden en toekomst. En ik kan me bij het zien van die recente toename in foto’s maar niet aan de gedachte onttrekken dat dit iets te maken heeft met het idee van zijn nalatenschap.

Deze kinderen werden geboren onder Obama, het zijn de kinderen van zijn tijd. Hij bouwde aan een wereld waarin zij zullen opgroeien. Is hij er straks niet meer, dan zijn het hun herinneringen die hem levend houden. Als president heeft hij een plekje bevochten in ons collectieve geheugen. In zijn daden, maar ook in breder historisch perspectief, zal moeten blijken hoezeer hij de koers van de toekomst heeft kunnen bepalen.

Dat bredere historische perspectief, die toekomst, hoe het eruit zal zien weten we nog niet. Maar dat het contrast tussen hem en zijn opvolger niet groter had kunnen zijn, dat weten we wel. Zoals een fotograaf herinnerd wil worden om zijn foto’s, zo stel ik me voor dat een president herinnerd wil worden om zijn daden. Daden die des te meer gewaardeerd, én overschaduwd kunnen worden door wat erop volgt.

Het open einde

De pijn die ik in mijn buik voelde op het moment dat ik hoorde dat Trump zijn opvolger werd, zag ik terug in de ogen van Obama toen hij Trump ontving in het Witte Huis. Die blik, dat moment. Het doet nog steeds pijn als ik naar deze foto kijk.

Natuurlijk is het onzin om te stellen dat Obama hier de pijn daadwerkelijk verbijt. Het is namelijk een momentopname. Op andere foto’s lachen ze allebei. Foto’s zijn geen feiten. Iedereen kan er zijn eigen waarheid in vinden.

Dat kun je een onvermogen van het medium vinden. Maar dat is het in mijn ogen niet. Ik denk dat fotografie juist daarom zo uitzonderlijk goed is in het verbeelden van het onbenoembare. Deze ene foto maakt voor mij de pijn voelbaar, het verdriet over de verkiezing van Trump zichtbaar. Dat komt ook doordat ik Obama inmiddels zoveel heb gezien op de foto’s van Souza, dat ik denk hem te kennen. Wat natuurlijk een illusie is, én de kracht van foto’s. Door de verkiezing van Trump, kijk ik anders naar dezelfde foto’s van Obama.

Zoals de foto’s van Obama starend in het niets. Ze tonen bijna niks, maar verbeelden des te meer. De meeste zijn gemaakt voor de verkiezing van Trump, maar met terugwerkende kracht is de symboliek van dit eenzame staren sterker dan ooit. De afsluiter van een tijdperk.

Zeker met minstens vier jaar Trump in het vooruitzicht - wat in mijn geval ook veel foto’s van Trump betekent - stemt het kijken naar de foto’s van Obama me verdrietig.

De zon is bijna onder. Hoe zal de wereld eruitzien als de zon weer opkomt?

Mijn volledige Obamacollectie: