De tien beste ideeën voor een humaan asielbeleid

Stel, op een dag kopt iedere krant op de voorpagina: ‘Mensenrechten op grote schaal geschonden aan de Europese grens.’ De journaals openen die avond met beelden van een  EU-detentiecentrum waar hongerige Syriërs wanhopig de camera inkijken. 

Er lekken filmpjes uit van West-Afrikanen die al jaren moeten zien te overleven in de bossen van  Noord-Marokko, omdat ze Spanje niet in komen. Het filmpje gaat ‘viral’ en haalt De Wereld Draait Door. De Nederlandse grensbewakers die aan de Bulgaarse grens Syriërs terug Turkije induwen, doen op het eind van de avond aan tafel bij een verontwaardigde Knevel & Van den Brink hun verhaal.

Wat zou er een dag later gebeuren? 

Mijn inschatting: niet zoveel. 

Want bij velen heerst de overtuiging dat je een grens  nu eenmaal niet kunt bewaken zonder vuile handen te maken. Net zoals veel mensen hun schouders ophalen over afluisterschandalen omdat het ‘nu eenmaal’ de enige manier is om onze veiligheid te garanderen.

En wat als de kop boven zo’n stuk zou luiden: ‘Grensbewaking kost tientallen miljoenen.’ Zou dat iets veranderen? Wellicht.

Bij velen heerst de overtuiging dat je een grens nu eenmaal niet kunt bewaken zonder vuile handen te maken

Prijzig is het in ieder geval wel, die grensbewaking. Frontex, de organisatie die de Europese grensbewaking coördineert, heeft een budget van 118 miljoen per jaar en het  Eurosurprogramma kost tenminste 338,7 miljoen euro. Ter vergelijking: voor Europol, het agentschap waarmee Europa ten strijde trekt tegen internationale misdaad, trekt de Europese Commissie 85 miljoen euro uit. 

Toch zal ook dan weinig gebeuren. Europese belastingbetalers zullen zeggen dat van een streng beleid tenminste een  afschrikwekkende werking uitgaat. En zo’n streng beleid mag best iets kosten. Want we hebben ‘goede redenen’ om onze grenzen zo goed mogelijk te bewaken.

‘Straks komt iedereen deze kant op.’

‘Het is nu eenmaal crisis.’ 

‘Ze pakken onze banen af.’

Stuk voor stuk invoelbare redenen. Maar het beleid waarmee we die grenzen moeten afdwingen heeft  onvoorziene consequenties.

Het argument vóór is telkens: er is geen alternatief. We moeten wel. 

Maar is dat wel zo? Wij, correspondent Maite Vermeulen en ik, stelden deze vraag aan iedereen die we spraken op onze reizen door Europa voor deze serie artikelen. Wat bleek? Die alternatieven zijn er wel degelijk. Grensbeleid kan goedkoper en het schenden van mensenrechten is geen noodzakelijk kwaad.

Daarom: hieronder tien manieren om het Europese asielbeleid beter en humaner te maken.

1. Begin asielprocedures op een (Europese) ambassade

Migranten op weg naar Europa ondernemen die tocht om híer een asielprocedure te mogen volgen. Want: pas als je eenmaal hier bent, mag je daaraan beginnen. Maar waarom moeten ze die procedures in Europa zelf doorlopen? Het lijkt stukken logischer om in eigen land bij een ambassade van een Europees land aan te kloppen voor je zo’n prijzige, riskante reis onderneemt, om daar je lot af te wachten. In, bijvoorbeeld, de Duitse ambassade in je thuisland of in een veilig buurland kun je informatie en juridische hulp krijgen, om zodoende in te schatten wat je kansen zijn. Of het je reis wel waard is, kortom.

Zo ja, dan kun je met een ter plekke verstrekt visum naar Europa reizen. Zo niet, dan word je tenminste niet in een onherbergzaam grondgebied aan je lot overgelaten.

2. Wijs een paar grenzen aan als ‘humanitaire’ corridor

Op onze reis langs Europa’s buitengrenzen zagen we met eigen ogen het zogenoemde "waterbedeffect". Je zet in Griekenland een hek neer, waarna de toestroom zich naar Bulgarije verplaatst. Vervolgens sluit je Bulgarije af en stappen mensen in een bootje naar Malta of Oekraïne. En zo verder.

Hoe is dat te voorkomen? Europa zou  een aantal grenzen kunnen aanwijzen als asielgrenzen en op deze plekken voor fatsoenlijke opvang en rechtvaardige procedures kunnen zorgen. Een soort ‘humanitaire corridor’. 

Bij acute noodsituaties, zoals nu in Zuid-Soedan en Irak, is dit een manier om mensen in veiligheid te brengen. In de regio en, indien nodig, in Europa zelf. Door het afgeven van humanitaire visums aan mensen die aan de asielvoorwaarden  voldoen, voorkom je dat mensen op een toeristenvisum naar Europa reizen en blijven plakken, in de hoop daarna asiel te krijgen. 

3. Verruil het Dublinsysteem voor een verdeelsleutel

Het Dublinsysteem komt er in een notendop op neer dat het eerste Europese land van aankomst ook de plek is waar een asielzoeker de asielprocedure moet doorlopen. Dit is al tijden een doorn in het oog van landen die veel asielzoekers "te verwerken" hebben.

Het zou veel praktischer zijn, menen ook veel Europarlementariërs  van links tot rechts,  om elk Europees land "naar rato" asielzoekers te laten opvangen. Nederland zou zich kunnen committeren aan een quotum, afgestemd op de opnamecapaciteit en de financiële mogelijkheden van een land. Zo voorkom je scheve ogen en wordt veel duidelijker dan nu hoe groot de kans op asiel eigenlijk is.

4. Investeer net zoveel in opvang als in bewaking

De European Asylum Support Office (EASO) helpt landen overal in de Europese Unie bij het opzetten van asielsystemen. Bovendien houdt de organisatie vanuit hun hoofdkwartier op Malta nauwgezet de migratiestromen richting het Europese continent in de gaten.

Toen we op het hoofdkwartier een woordvoerder van deze organisatie spraken, was zijn antwoord op vrijwel iedere vraag: ‘We willen wel, maar we kunnen niet, want we hebben te weinig geld.’ Het budget van deze organisatie bedraagt nog geen 10 procent van het budget van zusteragentschap Frontex, zo’n 12 miljoen euro.

Als Europa situaties zoals die in Griekenland en Bulgarije wil voorkomen, dan zal ze dit agentschap net zoveel mogelijkheden in handen moeten geven als Frontex. Daarmee kunnen die landen dezelfde standaard qua ontvangstcondities en procedures optuigen als bijvoorbeeld in Nederland.

5. Verspreid eerlijke informatie in landen van herkomst 

De stroom asielzoekers vermengt zich nogal eens met mensen die deze asielprocedure als springplank gebruiken om in Europa al dan niet gewild in de illegaliteit te verdwijnen. Denk aan de tomatenplukkers in Spanje en Italië, die soms met tienduizenden tegelijk te werk gesteld worden. Of denk aan schoonmakers in de grote steden van West-Europa. ‘Dat zijn geen echte vluchtelingen,’ hoor je dan. Het is natuurlijk nog maar de vraag of de vlucht voor armoede minder legitiem is dan de vlucht voor oorlog. Maar voor beide groepen geldt dat er een verschil zit tussen het beeld dat mensen van Europa hebben en de realiteit die  ze hier aantreffen.

Het zou allicht helpen als Europa meer doet om een realistisch beeld te schetsen van wat er wel en niet mogelijk is. Al zullen harde of afschrikwekkende feiten de hoop op een beter bestaan elders nooit helemaal doen verdwijnen. Die hoop is daar vaak wel tegen bestand.

6. Ontkoppel werk en permanent verblijf 

Wie nu naar Europa reist, wil vaak in aanmerking komen voor het hele pakket aan rechten en zekerheden dat bij Europa hoort. Een baan, of anders sociale zekerheid. Staatsburgerschap, met alles erop en eraan. Een pragmatische manier om anders met de vraag naar werk in Europa om te gaan, is door werkprogramma’s op te zetten die nadrukkelijk los staan van het streven naar "permanent verblijf."

Denk aan uitzendbureaus die op ambassades vraag en aanbod op de arbeidsmarkt aan elkaar koppelen. Denk aan seizoensarbeid, of werk voor een afgebakende periode van bijvoorbeeld één tot drie jaar. Juist omdat dit soort legale manieren om in Europa te komen werken ontbreken, wordt vaak gebruik gemaakt van procedures die daar niet voor bedoeld zijn. We kunnen "economische" vluchtelingen wel verwijten misbruik te maken van asielprocedures, maar dat wordt lastig als er geen andere manier is om in Europa naar werk te zoeken.  

7. Begin een Marshallplan voor landen die net uit een conflict komen 

Wat is eigenlijk de reden dat niet heel Nederland na de oorlog de grote oversteek waagde, om zich in de VS, Canada of Australië te vestigen? Het antwoord zal deels bij de Marshallgelden liggen, die door de Amerikanen aan een "herrijzend" Europa werden verstrekt. Investeringen in de Europese economie, die ervoor zorgden dat we snel onze economie er weer bovenop konden krijgen.

De eerste jaren na een conflict blijken cruciaal voor de wederopbouw van een land. Als die niet goed van de grond komt, blijven er ook jaren na een conflict nog stromen vluchtelingen komen. Voorwaarde is natuurlijk wel dat het geld goed besteed wordt. Daar heeft het bijvoorbeeld in het Egypte na Mubarak aan ontbroken.

8. Controleer niet alleen de grenzen, maar ook de grensbewakers

Stel: bovenstaande voorstellen worden te radicaal bevonden. Het minimale dat Europa zou kunnen doen om misstanden aan haar buitengrens te voorkomen, is toezien op de naleving van mensenrechten aan de grens. Nu is er volgens veel deskundigen juist op dat vlak veel verbeterd. Frontex heeft nu een mensenrechtenexpert in dienst en spreekt geregeld met migrantenorganisaties. Maar, zoals pastoor  Esteban Velasquez in Noord-Marokko het stelde: ‘Europa zou overal waar zij een grens bewaakt een organisatie moeten laten toezien op de naleving van de mensenrechten.’

9. Accepteer de realiteit: migratie is ‘here to stay’

Als een aantal van bovenstaande alternatieven in de praktijk wordt gebracht, dan is er een gerede kans dat het aantal verongelukte bootmigranten afneemt. Dat vluchtelingen minder snel zijn aangewezen op riskante routes en mensensmokkelaars die hen daarbij begeleiden. En dat aan de mensenrechtenschendingen bij de grens een einde komt. 

Het enige wat je er níet mee bereikt, is dat migratiestromen "opdrogen," of dat het fenomeen "illegale migratie" hiermee bestreden wordt. Deze week werd bekend dat de Verenigde Naties in 2014 een record aantal mensen in humanitaire noodsituaties zal helpen. 52 miljoen mensen in 17 landen. De verwachting dat géén van deze mensen straks nog op het idee komt hun heil elders te zoeken, is een utopie. 

10. Of het PVV-plan: ‘Stap uit het Vluchtelingenverdrag’

Maar als géén van deze alternatieven in de praktijk gebracht wordt, is het misschien wel zo eerlijk gewoon toe te geven dat we er in Europa geen migrant meer bij willen. Dat onze grenspolitiek niets met de strijd tegen mensensmokkel te maken heeft, of met het redden van levens op zee, maar met de strijd tegen immigratie. Dat "de regio" de opvang maar moet doen (we willen best betalen) en dat Europa zijn deuren slechts opent voor mensen die het al gemaakt hebben (we geven miljonairs graag een verblijfsvergunning).

Het laatste alternatief voor Fort Europa komt dan ook uit de koker van PVV-kamerlid Sietse Fritsma. Hij stelde onlangs voor om als Nederland  het Vluchtelingenverdrag op te zeggen. Dit zou betekenen dat er geen internationale verdragen meer zijn die ons verplichten asielzoekers op te nemen. Als één land dat doet, zet dat natuurlijk weinig zoden aan de dijk. Maar wat als de EU-landen dit allemaal doen?

Natuurlijk, dat is tegen het zere been van al die Europeanen die het beeld van een gastvrij continent levend willen houden. Maar ja, de Nobelprijs voor de Vrede heeft de Europese Unie toch al op zak. Deze maatregel zou ons in elk geval bevrijden van de spagaat tussen ‘streng’ en ‘rechtvaardig’ waar we nu telkens opnieuw in belanden.

Het tragische aan Europa’s asielbeleid is namelijk dat we het beste asielsysteem ter wereld  nagenoeg onbereikbaar hebben gemaakt, voor degenen die er het meest op aangewezen zijn.

Dat maakt het PVV-plan van alle alternatieven misschien wel het meest realistische scenario. Het plan is ontdaan van iedere poging om ons imago als toevluchtsoord voor slachtoffers van geweld en vervolging in stand te houden. Als dat is wat de Europese lidstaten willen, kunnen ze daar maar het beste eerlijk voor uitkomen. 

Want een hardvochtig asielbeleid mag dan slecht nieuws zijn voor migranten op weg naar Europa, nog veel slechter nieuws is een streng beleid dat zich presenteert als rechtvaardig. Terwijl het in feite zo onbereikbaar is dat je voor veel geld een smokkelaar in de arm moet nemen en bijzonder riskante routes moet afleggen, voor je er aanspraak op kunt doen.

Voor dit artikel is gebruik gemaakt van de expertise van tal van migranten, asieljuristen, politici en ngo’s met wie wij in de loop van dit project hebben gesproken. Het project Fort Europa werd uitgevoerd door Karel Smouter, in samenwerking met Tomas Vanheste en Maite Vermeulen.