‘Alles wat ik heb opgebouwd, is weg,’ zegt Deniz. Hij was majoor en woont met zijn twee zoons en vrouw al jaren in Europa. Enkele weken na de mislukte Turkse coup van 15 juli kreeg hij de opdracht terug te keren - en wel binnen drie dagen. Zijn huis, auto, de baan van z’n vrouw: alles moest hij achterlaten.
‘Mijn vrouw was echt uit het veld geslagen. Ik kon haar kalmeren omdat ik weet dat ik onschuldig ben. Maar we wilden het niet aan onze ouders in Turkije vertellen. Na een tijdje lekte het toch uit. Mijn moeder heeft me een week lang gebeld, en elke keer barstte ze in tranen uit. Ze kon het niet geloven, omdat we op 15 juli nog met de familie bij elkaar waren. Ze heeft zelf gezien hoe geschokt ik reageerde op de coup.’
Sinds die coup is president Recep Tayyip Erdogan met een zuivering bezig. Inmiddels zijn 45.000 mensen gearresteerd en 128.000 mensen ontslagen of op non-actief gesteld. In eerste instantie vooral mensen uit het leger en het juridische apparaat, maar later ook academici, leraren, journalisten en ambtenaren.
In Europa werkten ten tijde van de coup zo’n zeshonderd Turkse militairen en diplomaten voor de NAVO. Volgens een Turkse ambtenaar zijn er vierhonderd opgeroepen om naar Turkije terug te keren. De Turkse overheid verdenkt ze namelijk van betrokkenheid bij de mislukte coup.
Wie terugkeerde, werd bij aankomst in Turkije meteen gearresteerd. Dus besloot het merendeel van de NAVO-militairen in Europa te blijven. Ze vermoeden geen eerlijk proces in Turkije te krijgen en hopen politiek asiel te krijgen in de landen waar ze verblijven. Deze vermoedens worden bevestigd in verschillende rapporten van Amnesty International en Human Rights Watch.
Vijf NAVO-militairen die hun leven niet zeker zijn
Wat betekent het om tot staatsvijand te worden verklaard door het land dat je je hele carrière gediend hebt? En hoe doe je dat: onderduiken in Europa?
Uiteindelijk weet ik vijf NAVO-militairen te vinden. Ik mag geen namen en adressen opschrijven - zeker niet op apparaten die met het internet verbonden zijn. Hun namen zijn wel bekend bij de redactie, maar in dit verhaal gefingeerd. Ook willen de geïnterviewde militairen niet herkenbaar in beeld gebracht worden.
Ze hechten aan deze voorwaarden, omdat de NAVO-militairen bang zijn dat hun hetzelfde overkomt als de officier die anoniem zijn verhaal deed tegenover CNN’s Amanpour, maar naderhand toch door pro-Erdogan-collega’s werd herkend. Zijn naam en foto staan nu op verschillende Turkse websites.
Erdogan laat er geen twijfel over bestaan: ze zullen gevonden moeten worden
Dat is zorgelijk, want Erdogan laat er geen twijfel over bestaan: ze zullen gevonden moeten worden. Yunus, voormalig luitenant-kolonel, laat ter illustratie een filmpje zien waarin Erdogan het volk toespreekt en zegt: ‘De NAVO-officieren die niet terugkeerden, moeten zich niet veilig wanen in het buitenland. We weten wat we met ze moeten doen.’
Dat voelt voor Yunus als een bedreiging en een aanmoediging aan landgenoten om ze op te sporen. De recente verhalen van de voor Diyanet (een aan de Turkse overheid verbonden moskeenetwerk) spionerende Turkse diplomaten en imams - ook in Nederland - bevestigen dat dit een reëel risico is.
Ook zijn de vijf bang herkend te worden door andere Turken in Europa. Daar zitten fervente Erdoganaanhangers tussen die de ondergedoken militairen als landverraders zien. Cem Küçük, een goed ingevoerde en invloedrijke pro-Erdoganschrijver en journalist, twitterde dat het doden van militanten in het buitenland nu een gedeelde agenda is. Zijn bericht werd negenhonderd keer geretweet.
Nasim, een voormalig majoor, laat me een lijst zien met de namen van 41 vrouwen. Ze zouden zijn opgepakt omdat hun man, die legerofficier is en gezocht wordt, zich nog niet heeft gemeld bij de Turkse overheid. Nasims familie kreeg in Turkije al eens bezoek van de politie. Yessin, voormalig kolonel, bevestigt dit en vertelt hoe zijn schoonmoeder verschillende keren huiszoekingen kreeg van de Turkse politie.
De aanklacht is onduidelijk, dus blijven de meesten in Europa
‘Ook al was het een coup van het leger, ik voelde me direct daarna nog best comfortabel. Ik had het beste alibi denkbaar, want ik was op dat moment al een jaar in Europa,’ zegt voormalig majoor Ahmet. Toch bleek dat alibi niet afdoende.
Sinds de coup zijn verschillende lijsten naar de NAVO-bases in Europa gestuurd, met daarop de namen van militairen die zich meteen in Turkije dienden te melden. Op 27 september kregen de eerste 221 militairen de korte opdracht: je missie is voorbij, keer per direct terug naar je thuisland. Ook Ahmet stond op die lijst.
Volgens Ahmet was al snel duidelijk dat dit niet om een gewoon bevel ging: ‘Kom meteen terug naar je thuisland, dat is geen normaal bevel. Alleen al het woordje ‘meteen’ is in militair jargon onduidelijk. Want hoe snel is dat?’
Hij vertelt dat zo’n bevel normaliter veertig tot vijftig pagina’s telt, met allerlei specificaties. ‘Wat te doen met je huis? Aan welke relaties moet je wat overdragen? Wat te doen met je auto? Alles wordt beschreven. Dit bevel telde slechts enkele regels.’
Ook werd er niets gezegd over de precieze aanklacht. Er werd enkel gemeld dat er een onderzoek naar deze militairen was gestart en dat ze zich moesten melden. Wat de aanklacht precies inhield werd, ook na herhaaldelijk schriftelijk verzoek om toelichting, niet prijsgegeven.
Het was kortom een brief die niet aan de militaire standaarden voldeed. Dus besloot Ahmet, net als zo’n vierhonderd andere Turkse NAVO-militairen, in Europa te blijven. Dat resulteerde in hun ontslag in oktober 2016.
Ook de NAVO heeft haar twijfels bij het terugroepen en ontslaan van de Turkse militairen. In een interview met Deutsche Welle laat Curtis Scaparrotti, de hoogste NAVO-militair in Europa, optekenen: ‘Ik heb nooit enige reden gehad om te denken dat Turkse officieren in mijn teams onderdeel zouden kunnen zijn van een couppoging. Door hun afwezigheid, en zonder hun expertise, is mijn team erop achteruitgegaan.’
Een groot diplomatiek probleem met Turkije
Dat de NAVO zich hierover uitlaat, is bijzonder. De Turkse asielverzoeken zijn een heet hangijzer dat de relatie van de Europese landen met Turkije op scherp zet. Toen bleek dat veertig Turkse voormalige NAVO-militairen asiel hadden aangevraagd in Duitsland, waarschuwde Erdogan Duitsland ze geen asiel te verlenen: ‘Hoe kan een terrorist, een terroristische militair, een militair die betrokken was bij een couppoging, werkzaam blijven voor NAVO? De NAVO kan dit soort asielverzoeken niet honoreren,’ zei hij.
Een ambtenaar van de Turkse overheid bevestigt tegenover Reuters dat Turkije ervan uitgaat dat de militairen alsnog zullen worden uitgeleverd. ‘Zij die niet terugkeren naar Turkije of elders asiel aanvragen, moeten ook verantwoordelijk worden gehouden. We verwachten dat onze bondgenoten ons daarbij helpen en niet de mogelijke coupplegers zullen steunen.’
‘Het ligt voor de hand bij dit soort complexe dossiers, dat de Immigratie- en Naturalisatiedienst het proces gaat vertragen’
Turkije-expert en voormalig Europarlementariër namens GroenLinks Joost Lagendijk noemt de situatie ‘behoorlijk netelig.’ Hij woonde en werkte in Turkije en mag na een column voor het inmiddels in Turkije verboden blad Zaman het land niet meer in. ‘Nederland kijkt de kat uit de boom. Mogelijke asielaanvragen van Turkse militairen zullen ze voor zich uit proberen te schuiven. Kijk naar de situatie in Griekenland, dat is een waarschuwing aan de NAVO: er zullen consequenties volgen.’
In Griekenland vroegen acht militairen asiel aan nadat ze Turkije een dag na de coup ontvlucht waren. Een Griekse rechter achtte de kans op een eerlijk proces te gering om ze uit te leveren. Turkije reageerde woedend. De Turkse minister van Buitenlandse Zaken Mevlüt Çavuşoğlu zegt zich nu te beraden op stappen tegen Griekenland. ‘We hebben een migratiedeal met Griekenland, maar een van de opties is deze overeenkomst te beëindigen als Griekenland niet bijdraait.’
Asieladvocate Annelien van der Werff denkt net als Lagendijk dat de asielverzoeken daarom vertraagd zullen worden. ‘Het ligt voor de hand bij dit soort complexe dossiers dat de Immigratie- en Naturalisatiedienst het proces gaat vertragen. De hete aardappel vooruitschuiven. Misschien dat het later weer veilig wordt is dan de hoop.’
Hoe het met de NAVO-militairen verder moet, is onduidelijk
‘Breaking news,’ roept een van de vijf NAVO-militairen midden in het gesprek op het onderduikadres. Er gaat op internet een nieuwe lijst rond met de namen van 4.464 ambtenaren. Het betreft ambtenaren van het Turkse ministerie van Onderwijs die vermoedelijk zullen worden ontslagen. Ahmet en Yessin lachen erom: ‘Dit is ons leven.’
De meeste militairen hebben in het land waar ze werkzaam waren asiel aangevraagd. Yunus: ‘In de tussentijd leven we op ons spaargeld. We proberen ons aan te passen, de taal te leren.’ Ze zeggen veel hulp van voormalige NAVO-collega’s te krijgen. Ze kunnen terecht in zomerhuisjes of worden uitgenodigd ergens te komen logeren als iemand een dak boven zijn hoofd nodig heeft. Soms verschijnt er een tas boodschappen voor de deur. Ook krijgen ze soms enveloppen met geld, van voormalige collega’s die zich zorgen maken.
Ze hopen ondertussen dat de NAVO zich nadrukkelijker uitspreekt. Deniz: ‘Ook al heeft SACEUR [Curtis Scaparrotti, LH] gezegd dat hij ons onschuldig acht, ik verwacht van de NAVO nog een officiële verklaring. Onze collega’s bij de NAVO weten precies wie we zijn en of ze ons kunnen vertrouwen.’
Yessin vindt dat niet nodig. ‘De NAVO is een op consensus gebaseerde organisatie. Zij helpt ons waar ze kan, maar officieel kan ze weinig voor ons doen.’ Dat wordt bevestigd door de NAVO zelf. Die zegt te hopen dat Turkije de wet respecteert, en dat ze dat ook zal aankaarten in de contacten met Turkije, maar uiteindelijk niets te maken heeft met de asielprocedures in de betreffende landen.
In België is een lijst met namen bekend van Turkse militairen die daar asiel hebben aangevraagd. Volgens de Nederlandse Immigratie- en Naturalisatiedienst is het ongebruikelijk dat zo’n lijst bekend wordt, dus moet die gelekt zijn. De geïnterviewde militairen zijn ervan overtuigd dat de gelekte Belgische lijst naar Ankara is gestuurd.
Ook daarom zijn ze voorzichtig. Ze mijden Turkse winkels en spreken in het openbaar alleen Engels. Ze hebben een appartement gezocht in een wijk waar weinig Turken wonen. Maar ze maken zich zorgen over hun familieleden in Turkije.
Op de lijsten van verdachte militairen staan ook de namen van in Nederland werkzame Turkse officieren. Of zij ook allemaal asiel hebben aangevraagd, is niet zeker. De Immigratie- en Naturalisatiedienst mag niet ingaan op specifieke asielverzoeken. De NAVO laat zich daar ook niet over uit.
NRC Handelsblad onthulde wel dat een aantal militairen wel asiel aangevraagd heeft in Nederland. In ieder geval is de kans groot dat die aanvragen in de verlengde procedure komen, zegt de Immigratie- en Naturalisatiedienst, want het is een complexe zaak. Het betekent dat ze nog lang in onzekerheid blijven over hun toekomst.
Yessin blijft er schijnbaar gelaten onder: ‘Ik ga mijn energie niet verspillen aan donkere scenario’s. Ik was als militair gewend een jaar vooruit te plannen, nu kijk ik niet verder dan een dag.’
De namen van de geïnterviewde NAVO-militairen zijn uit veiligheidsoverwegingen gefingeerd. Ze zijn bekend bij de redactie.
Correctie 14-2-2017: Een eerdere versie vermeldde dat de militairen op de loonlijst van de NAVO staan. Omdat ze enkel werkzaam zijn voor de NAVO, is dit aangepast.
Lees ook:
Erdogan verkiest megaprojecten boven democratie (en zo ziet dat eruit)
Wat gebeurt er met de welvaart als de democratie wordt afgebroken? Deze vraag is in de veertien jaar dat Recep Tayyip Erdogan Turkije regeert, beantwoord. De Turkse president verkoos mega-bouwprojecten boven het lastige democratiseringsproces, met fotograaf Ahmet Polat breng ik de kwalijke gevolgen in beeld.
De president van Turkije ziet politiek als een marathon (maar hoelang blijft hij rennen?)
Zondag kiest Turkije een nieuw parlement. En hoewel hij niet op de kieslijst staat, draaien die eigenlijk maar om een iemand: president Recep Tayyip Erdogan. Hoe kan de man die Turkije met steeds hardere hand regeert nog steeds zo populair zijn?
Hoe verliep de missie in Uruzgan? Want het enige publieke rapport daarover rammelt, zeggen ingewijden
Tien jaar geleden gingen Nederlandse militairen naar Uruzgan. Over het slagen van de missie is maar één openbaar rapport. En dat rammelt aan alle kanten. Vandaag doen bronnen voor het eerst een boekje open over de totstandkoming. Vooral de beïnvloeding door de Nederlandse ambassade valt op.
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
