Waarom ik mezelf geen liberaal meer noem

In de winter van 2008 organiseerde de JOVD in Haarlem haar jaarlijkse congres. Het thema was ‘Le libéralisme est mort, vive le libéralisme!’ De jongerenorganisatie van de VVD lichtte dat als volgt toe: ‘Liberale kernwaarden zoals vrijheid, verantwoordelijkheid en verdraagzaamheid worden in Nederland misbruikt door linkse en populistisch rechtse stromingen. De aanhoudende zetelval van de VVD is een illustratie van deze problemen en heeft de partij tot herbezinning aangezet.’

VVD-Kamerlid Fred Teeven, D66-Europarlementariër Sophie in ’t Veld en ik moesten in een zaaltje in een Van der Valkhotel de degens kruisen over privacy. Teeven was goed in vorm en de bekende oneliners vlogen ons om de oren. ‘Wie niets te verbergen heeft, hoeft nergens bang voor te zijn.’ De verdedigers van privacy (Sophie in ’t Veld en ik) waren achter de paneltafel in de meerderheid en in de zaal ook: de JOVD’ers bleken op privacygebied dichter bij D66 te staan dan bij hun moederpartij.

Dat was ver voor Edward Snowden en het Diginotarschandaal, dat aantoonde hoe kwetsbaar de ict van de Nederlandse overheid is. Nu, met dagelijkse verhalen over datalekken en cyberaanvallen is er niemand meer in Den Haag die nog durft te zeggen dat hij ‘niets te verbergen heeft.’ Zelfs Fred Teeven nam in 2011 en 2014 in de Kamer expliciet afstand van zijn geliefde argument, zo bleek toen ik onze parlementaire database doorzocht.

Dat drogredenering nummer één in het privacydebat is uitgeschakeld, is goed nieuws. Op papier is het met de bescherming van onze persoonlijke levenssfeer in Den Haag nu veel beter geregeld dan een jaar of tien geleden, zo schreef ik een maand geleden. Maar hoewel alle partijen nu zinsneden gebruiken als ‘de juiste balans tussen veiligheid en privacy’ en ‘met waarborgen voor de persoonlijke levenssfeer’ gaan de inbreuken op onze privacy gewoon door.

Wat is nog liberaal tegenwoordig?

Het geven van een stemadvies op basis van Big Data is mooi, maar wat zegt het nu echt? Wat zegt het als ik een amendement dat de Rotterdamwet iets minder slecht maakt officieel meetel als ‘pro-privacy,’ terwijl het in feite de persoonlijke levenssfeer van burgers verder uitholt, omdat de wet als geheel nog steeds niet deugt ? Wat betekent een woord als ‘privacy’ dan nog?

Bieden Big Data mij als journalist niet een soort schijnexactheid? Val ik niet in dezelfde valkuil waar de fans van datamining en profiling ook in tuimelen? Een schijnbaar rationeel geloof in maakbaarheid, beheersbaarheid en voorspelbaarheid? De schijnzekerheid dat ik tot drie cijfers achter de komma weet wat de toestand van onze privacy is?

Fred Teeven noemt zichzelf liberaal, net als Femke Halsema en Sophie in ‘t Veld

Zonder nu meteen een filosofisch onderzoek te beginnen naar de betekenis van woorden in taalspelen, is het goed om stil te staan bij de woorden die we gebruiken. Ik beschouw mijzelf al mijn hele leven als een liberaal. Maar wat betekent dat, een liberaal zijn? Sinds Francis Fukuyama en het einde van de geschiedenis zijn we allemáál liberalen. Fred Teeven noemt zichzelf liberaal, net als Femke Halsema en Sophie in ‘t Veld. Maar Geert Wilders komt óók op voor de liberale kernwaarden van ons vrije Westen.

Ik ben zelf als liberaal tegen marktverstorende subsidies. Maar VVD’ers vinden het heel liberaal om jaarlijks met 14 miljard euro hypotheekrenteaftrek de huizenmarkt te ontwrichten en daarbij ook nog de arbeidsmarkt en de kapitaalmarkt te verstoren. Ik ken geen enkele liberale denker, staatsman of econoom die voorstander is van marktverstorende subsidies. Toch blijven de politici die het in stand houden zichzelf liberaal noemen – en wij journalisten ook.

Waarom blijven we die politici liberaal noemen?

In 2000 stuurde Annemarie Jorritsma als minister van Economische Zaken een persbericht uit waarin stond dat één gulden subsidie tien gulden economische groei opleverde. Ik viel als liberaal econoom van mijn stoel van zoveel Noord-Koreaanse onzin, maar deze volledig feitenvrije mededeling werd zonder morren afgedrukt in de krant.

Net als de beloftes dat de Betuwelijn 52 miljard gulden economische groei zou gaan opleveren, de Joint Strike Fighter 25.000 banen en de nieuwe containerterminal in Amsterdam 3.850 banen. En ook heel liberaal: het bedrijfsleven zou overal aan meebetalen.

Die beloftes zijn nooit waargemaakt, de banen zijn er niet gekomen en het bedrijfsleven heeft die projecten niet betaald – dat was de hardwerkende belastingbetaler. Toch blijven wij journalisten maar opschrijven dat de politici die ons deze onzin verkopen liberalen zijn.

Nog een voorbeeld: Jorritsma beloofde in 2000 in een interview met mij dat ze zou gaan hakken in het oerwoud van de innovatiesubsidies, want dat waren er destijds 65. Inmiddels zijn het er meer dan honderd, kan de Rekenkamer nog steeds de effectiviteit niet vaststellen, klagen ondernemers over de vele uren die ze nodig hebben voor de aanvraagformulieren en nemen subsidie-adviesbureaus consultants in dienst omdat het zo complex is. Toch blijven wij journalisten maar opschrijven dat de minister van Economische Zaken een liberaal is.

Ik heb zelf als freelancejournalist te maken met de Wet deregulering beoordeling arbeidsrelaties. Op een twee uur durende voorlichtingsbijeenkomst van de Belastingdienst en de Nederlandse Vereniging van Journalisten kreeg ik te horen dat de fiscus bij de beoordeling of ik wel een echte ondernemer ben of een schijnzelfstandige, onder andere kijkt of ik visitekaartjes en een e-mailaccount van mijn opdrachtgever heb, of ik op borrels kom en beoordelingsgesprekken krijg. Dat zijn allemaal dingen die ze bij De Correspondent doen om één helder beeld voor de buitenwereld te scheppen en om de kwaliteit te bewaken. Bij de Belastingdienst zien ze dat als aanwijzingen dat er mogelijk een schijnconstructie is. Als het controleren van de visitekaartjes van ondernemers al ‘deregulering’ is, dan wil ik weleens weten hoe ‘regulering’ eruitziet. En wij journalisten blijven maar opschrijven dat de staatssecretaris van Financiën een liberaal is.

En voordat je nu zegt: die Bart de Koning is alleen maar aan het hakken op VVD’ers – voor al dit beleid was en is een democratische meerderheid.

Dus: vervang het eens door ‘smurf’

Woorden als ‘liberaal’ en ‘deregulering’ betekenen helemaal niets meer. Je kunt overal waar iemand ‘liberaal’ gebruikt net zo goed ‘smurf’ invullen. Probeer maar, het maakt helemaal niet uit:

Het is smurf om grote prestigeprojecten aan de kiezer te verkopen op basis van bullshit.
Het is smurf om miljarden aan marktverstorende subsidies uit te delen.
Het is smurf om winstgevende multinationals subsidie te geven.
Het is smurf dat de overheid vingerafdrukken centraal opslaat.
Het is smurf dat er overal camera’s hangen.
Het is smurf dat de overheid van alle kinderen een dossier met risicoprofiel aanmaakt.
Het is smurf dat uw reisbewegingen in auto’s en het openbaar vervoer geregistreerd worden.
Het is smurf dat de Belastingdienst de kentekenscans gebruikt om privékilometers van leaserijders te controleren.
Het is smurf dat uw bel- en internetgedrag opgeslagen wordt.
Het is smurf dat u op straat preventief gefouilleerd wordt.
Het is smurf dat de gemeente preventief woningen doorzoekt zonder huiszoekingsbevel.
Het is smurf dat er bij grote controleacties duizenden auto’s aan de kant gezet worden en doorzocht.
Het is smurf dat het medisch beroepsgeheim doorbroken kan worden.
Het is smurf dat de gemeente politiedossiers krijgt van nieuwe huurders.

En zie: de VVD holt onze grondrechten uit

Want dat is allemaal beleid van ‘liberale’ politici. Ziedaar: het woord ‘liberalisme’ heeft zijn betekenis verloren.

Ooit was de VVD de hoeder van onze grondrechten. Hans Wiegel was als minister van Binnenlandse Zaken verantwoordelijk voor de parlementaire behandeling van het nieuwe artikel 10 van de Grondwet, dat sinds 1983 onze privacy beschermt. Het toenmalige VVD-Kamerlid Annelien Kappeyne van de Coppello stelde bij de behandeling van het wetsvoorstel dat het ‘als het ware een koepel’ was over de bestaande vrijheidsrechten.

Ooit was de VVD de hoeder van onze grondrechten

Nu loopt diezelfde VVD voorop bij het uithollen van precies diezelfde grondrechten. Uit onderzoek van de Orde van Advocaten naar verkiezingsprogramma’s blijkt dat de VVD en de PVV het slechtst scoren als het gaat om rechtsstatelijkheid.

Tel daarbij op dat VVD al jaren roept dat de Eerste Kamer wel weg kan, zelden luistert naar de Raad van State, het liefst een Nationale Ombudsman had gekozen zonder kennis van grondrechten maar mét een partijkaart en het beeld is duidelijk: de VVD wil geen tegenspraak meer. Ook niet van ‘linkse’ wetenschappers.

Hoe erg is dit?

Een kritische lezer zou nu kunnen zeggen dat ik lijd onder het ‘narcisme van de kleine verschillen,’ zoals Sigmund Freud het noemde. Mensen die ideologisch dicht bij elkaar staan, kunnen enorm veel energie steken in hun (vermeende) onderlinge verschillen.

En inderdaad, het woord ‘liberaal’ had altijd een brede betekenis en kon grote groepen mensen van progressief tot conservatief omvatten. ‘Het liberalisme is een huis met vele kamers,’ zoals ze vroeger bij de VVD zeiden. Voor of tegen subsidie, voor of tegen strengere wetten, het paste allemaal in de vele kamers.

Maar ook een ruim begrip kan niet eindeloos opgerekt worden – op een gegeven moment wordt het betekenisloos. Alle vormen van grondwettelijke toetsing uit een rechtsstaat willen slopen is geen liberalisme meer.

Met narcisme van de kleine verschillen heeft het dus niets te maken. Het probleem is ook veel breder dan alleen de VVD, omdat we sinds Fukuyama’s einde van de geschiedenis in zekere zin allemaal liberalen zijn. Al het beleid dat ik noem in dit verhaal is met ruime steun van andere partijen tot stand gekomen.

Het probleem dat hieronder ligt

Het onderliggende probleem is dat het liberalisme zichzelf aan het opeten is. Dat komt doordat er al vanaf het begin in de achttiende eeuw tegenstrijdige krachten in besloten liggen.

Aan de ene kant streven liberale verlichtingsdenkers naar vrijheid: de vrijheid om zelf te denken, te schrijven, te onderzoeken, eigen leiders te kiezen. Aan de andere kant, zo beschrijft Iain McGilchrist in zijn monumentale The Master and His Emissary, streven verlichtingsdenkers naar beheersing. Het meten en beheersen heeft ons onnoemelijke vooruitgang gebracht op wetenschappelijk gebied – denk alleen al aan de decennia langere levensverwachting die medische kennis ons heeft opgeleverd.

Maar dat meten is nu aan het doorschieten, zo betoogt McGilchrist. Het is niet langer een middel om een doel te bereiken, het wordt een doel op zich. Het tot in de kleinste details willen beheersen, controleren en meten van burgers gebeurt niet ondanks het feit dat onze politici liberalen zijn, nee: het is de essentie van een op hol geslagen liberaal rationalisme.

In het liberalisme zit namelijk een inktzwarte ironische paradox verstopt: de vrijheidslievende kant van liberalen gaat uit van het goede in de mens en dus van vertrouwen. Maar de ‘meten is weten’-kant van het liberalisme gaat uit van de calculerende burger, die rationeel handelt vanuit zijn eigen belang. En die calculerende burger is niet te vertrouwen, die moet je als overheid in de gaten houden: scannen en bijhouden waar hij zijn leasebak parkeert en wat voor visitekaartjes hij bij zich heeft. En dat noemen we dan ‘deregulering.’

Iedereen kent 1984 van George Orwell. Maar in Politics and the English Language waarschuwde hij niet alleen voor misbruik van macht door politici, hij waarschuwde ook voor het misbruiken van taal. Taal kan onze gedachten corrumperen. Het probleem met liberalisme zit veel dieper dan loze beloftes van politici. Zolang we het inperken van vrijheden en toenemende betutteling en controlezucht blijven slikken omdat we denken dat het ‘liberaal’ is of ‘deregulering,’ dan zijn het niet de politici die ons voor de gek houden, dan houden we onszelf voor de gek. We hebben nieuwe woorden nodig. Het liberalisme is niet dood, zoals de JOVD dacht in 2008, het liberalisme is hartstikke smurf.

Delen van dit artikel heb ik ontleend aan een column die ik vorige week in Nijmegen heb uitgesproken tijdens een verkiezingsdebat over privacy.