Leef je langer als je minder calorieën eet?

We hebben al de anti-verouderingscoach, de nieuwste zelfverklaarde voedingsexpert die Nederland rijk is. En wat te denken van broccoli, tomaat, noten en zaden? Die heten nu ‘anti-aging’ te zijn. Ondertussen vult het internet zich met voedingsadviezen en staat het drogisterijschap vol met anti-aging-crèmes en -supplementen.

Dat we met behulp van de wetenschap gezond oud willen worden, is geen nieuw fenomeen. Al in 1935 stond in een wetenschappelijke publicatie dat de duur van het leven beïnvloed kan worden door minder te eten. Uiteenlopende theorieën over hoe je gezond oud wordt en verouderingsverschijnselen kunt voorkomen doen sindsdien de ronde.

Hoewel lang niet alle adviezen en wonderproducten bewezen effectief zijn, zijn ze waarschijnlijk wel het gevolg van de groeiende aandacht voor verouderingsprocessen en recente wetenschappelijke ontwikkelingen. Zo voorspelt verouderinghoogleraar Andrea Maier regelmatig, bijvoorbeeld afgelopen jaar in Zomergasten, dat binnenkort mensen geboren worden die behoorlijk gezond 130 of 140 zullen worden.

Dat roept de vraag op: zijn er nu al methoden waardoor we echt gezonder ouder kunnen worden?

Methode 1. Minder eten - werkt dat?

Dat artikel uit 1935 ging over calorische restrictie (CR): het beperken van de inname van calorieën zónder dat ondervoeding optreedt. Ratten leefden gemiddeld langer als ze op een dergelijk dieet waren gezet, in vergelijking met ratten die mochten eten wat ze wilden. Ook traden leeftijdsgerelateerde aandoeningen later op in de CR-groep.

Sindsdien boeit minder eten als levensverlengende methode menig wetenschapper en leek. Er is een International CR Society opgericht door mensen die geloven dat CR hen gezonder en ouder zal maken. In allerlei (kortlevende) organismen, zoals gist, fruitvliegen, vissen en muizen, is inderdaad een levensverlengend effect aangetoond. Maar wat zegt dat over de mens?

Fruitvliegen, vissen en muizen leven langer als ze minder calorieën eten

Dat is onbekend; het is namelijk niet te doen om dit langdurig onder gecontroleerde omstandigheden te onderzoeken. Onderzoek bij apen komt het meest in de buurt. Eind jaren tachtig van de vorige eeuw zijn daarom twee onderzoeken naar het effect van calorische restrictie in rhesusapen gestart; één aan het National Institute on Aging in Bethesda, Maryland (NIA, 121 apen) en het andere in het Wisconsin National Primate Research Center (WNPRC, 76 apen) in Madison.

Maar helaas: de onderzoeken gaven geen duidelijk antwoord. In 2012 publiceerde het NIA-team dat apen op CR niet langer leefden dan de controle-apen, hoewel de gezondheid van de CR-apen wel een beetje beter leek. Daarna kwamen de resultaten van het WNPRC naar buiten: zij beschreven wél een voordeel van CR op de gezondheid en overleving van de apen.

Om de verschillende uitkomsten beter te begrijpen, staken de onderzoekers van beide studies de koppen bij elkaar om de studieopzetten en observaties te vergelijken. Afgelopen januari publiceerden ze een artikel waarin ze concluderen dat CR wel degelijk effecten van veroudering kan vertragen in apen. De onderzoekers noemen het, gezien de duidelijke parallellen tussen mens en rhesusaap, zeer waarschijnlijk dat de gezondheidsvoordelen ook in mensen gezien zouden worden.

Hoogleraar Andrea Maier denkt ook dat de resultaten voor mensen opgaan. Ze merkt aan de telefoon wel op dat het nogal uitmaakt waarmee je een CR-dieet vergelijkt: we overeten ons bijna allemaal, dan zie je al snel een gunstig effect van minder calorieën eten. Maar 20 à 30 procent minder calorieën eten dan je lichaam eigenlijk nodig heeft, zullen weinig mensen aantrekkelijk vinden omdat je dan continu honger hebt.

Daarom wordt ook gezocht naar chemische of natuurlijke stoffen die de effecten van CR kunnen nabootsen, maar dan zonder het hongergevoel.

Methode 2. Telomeren verlengen - werkt dat?

Een ander hot topic in het onderzoek naar ons verouderingsproces zijn zogenoemde telomeren. Dit zijn een soort beschermkapjes aan de uiteinden van onze chromosomen die vaak worden vergeleken met die plastic dingetjes aan veters die moeten voorkomen dat die gaan rafelen.

Telomeren bestaan uit een lange herhaling van steeds hetzelfde stukje DNA. Met iedere celdeling worden ze een beetje korter. Het enzym telomerase kan stukjes DNA aanvullen en zo telomeren verlengen, maar dit is niet genoeg om de verkorting door celdeling te compenseren.

Dit wordt gezien als een van de centrale processen die bijdragen aan veroudering. En dus wordt onderzocht of dat proces van de telomeerverkorting geremd of gestopt kan worden. Diverse optimistische gezondheidsbloggers zeggen al dat we ‘gelukkig verschillende dingen kunnen doen om de verkorting te vertragen.’ Het zou helemaal fantastisch zijn als we telomeren op veilige wijze kunnen verlengen.

Misschien motiveert het mensen om gezonde gewoonten vol te houden, maar zo’n test verandert niets aan wat goed is voor je lichaam

En inderdaad: voorzichtig komen er data naar buiten over welke factoren telomeerlengte kunnen beïnvloeden. Een kleine studie onder mannen die onder intensieve controle stonden voor een vroegstadiumprostaatkanker liet na vijf jaar 10 procent verlenging van telomeren zien bij mannen die hun leefstijl intensief verbeterden. Dit in vergelijking met een controlegroep die niet anders ging leven en 3 procent verkorting liet zien over deze periode. Grotere studies moeten dit effect van leefstijl nu beter onderzoeken.

Als je een ingrijpende verandering van je leefstijl te veel gedoe vindt: er zijn supplementen te koop waarmee je de activiteit van telomerase kunt opschroeven. Maar er is reden om daar voorzichtig mee te zijn: kankercellen hebben extra actief telomerase-enzym, dus de vraag is of je dat na wil bootsen.

Los daarvan is er nog veel onduidelijk over de dynamiek van telomeerlengte omdat de leeftijdgerelateerde verkorting meestal wordt gemeten op groepsniveau. Telomeren in mensen met gezonde gewoonten zijn gemiddeld langer dan in degenen met een minder optimale leefstijl.

Nieuwsgierig geworden naar je eigen telomeren? Je kunt je gemiddelde telomeerlengte in bloed laten meten, waarna de aanbieders op basis van die lengte een inschatting maken van je biologische leeftijd en leefstijladvies geven. Eenmalig zegt niet zoveel: telomeerlengte varieert nogal tussen pasgeborenen. Liefst zien ze daarom dat je regelmatig terugkomt, zodat je kunt zien of je gezondere leefstijl je telomeren op lengte houdt.

Misschien motiveert het mensen om gezonde gewoonten vol te houden, maar zo’n test verandert niets aan wat goed is voor je lichaam. Maier vult aan dat inmiddels ook bekend is dat de kwaliteit van telomeren van belang is. Hoeveel schade is opgetreden in deze DNA-gebieden is waarschijnlijk nog belangrijker voor een goed functionerende cel dan de resterende telomeerlengte.

Methode 3. Oude cellen verwijderen, werkt dat?

Vanaf dag één van ons leven lopen we DNA-schade op. Door opstapeling van celschade komen cellen in een soort oudedagsmodus. Deze zogeheten senescente cellen blijven in leven, maar ze delen niet meer. Wel scheiden ze stoffen uit die nadelig kunnen zijn voor omliggende cellen; bijvoorbeeld signaalstoffen die ontstekingen in de hand werken.

Onderzoekers bedachten dat als je de senescente cellen uit kunt schakelen, het omliggende weefsel misschien gezonder blijft. Dit zou ouderdomgerelateerde ziekten moeten beperken of vertragen. Dus zochten onderzoekers naar chemische stoffen die specifiek de senescente cellen doden: senolytica gedoopt.

De eerste experimentele studies laten inderdaad zien dat deze senolytica in muizen het aantal senescente cellen verminderen en een gunstig effect kunnen hebben op uiteenlopende lichaamsfuncties, zoals de functie van hart en vaten, en verlichting van problemen van spieren en het zenuwstelsel.

Maier spreekt in haar enthousiaste betogen de verwachting uit dat senolytica de toekomst heeft als preventie van ouderdomsverschijnselen. Maar schade wegnemen is niet hetzelfde als schade voorkomen: de mens blijft altijd blootgesteld aan allerlei factoren die DNA-schade veroorzaken.

Maier ontkent niet dat nieuwe schade zal blijven ontstaan en dat nieuwe senescente cellen zullen ontwikkelen. En er zullen vast ongewenste effecten optreden, zoals alle geneesmiddelen bijwerkingen hebben. Maar Maier schat in dat het wegnemen van de negatieve invloed van senescente cellen netto een positief effect zal opleveren.

Gevraagd naar de bron van haar opvallende optimisme, refereert Maier aan het andere deel van haar carrière; haar werk als internist. ‘Afgaande op de klinische successen die worden behaald in bijvoorbeeld de oncologie, en de snelheid waarmee wetenschappelijke doorbraken worden vertaald naar de kliniek, houd ik een smile op mijn gezicht. Waarom zouden wij niet slim genoeg zijn om dat ook te bereiken?’

Marco Demaria, die een onderzoeksgroep leidt aan het Groningse ERIBA-instituut voor verouderingsonderzoek, is wat voorzichtiger. Hij constateert dat als we spreken over veroudering tegengaan in het algemeen, de wetenschap tot nog toe heeft gefaald. Het is gewoonweg te complex om te verwachten dat je dat met een enkele interventie kunt afremmen.

Zijn team probeert senescentie beter te begrijpen in specifieke celtypen en weefsels, en in verschillende ontwikkelingsstadia. Demaria is dan ook optimistischer over specifiekere toepassingen van senolytica. Zo werkt hij mee aan een klinische studie waarin wordt getest of senescentie die door chemotherapie ontstaat kan worden voorkomen, in de hoop dat dit bijwerkingen vermindert.

Vorige week publiceerden Rotterdamse onderzoekers dat ze een stofje hebben ontwikkeld dat verjongende effecten heeft op oude muizen. Het stofje doodt alleen cellen met veel DNA-schade: de senescente cellen. Zowel de vacht van de muizen, hun activiteit als de nierfunctie verbeterde erdoor. Dit is de eerste studie waarin zo’n algemeen verjongend effect is aangetoond.

Wat moeten we hiermee?

Het is aannemelijk dat de drie geanalyseerde mechanismen op elkaar ingrijpen. Bijvoorbeeld dat CR de overgang naar het senescente stadium uitstelt. En korte telomeren kunnen aanleiding geven tot senescentie. Die interactie vergroot de validiteit van de theorieën, maar voor direct ingrijpen op deze mechanismen is het voorlopig nog wat vroeg.

Toch heb je invloed op je verouderingsproces (cliché-maar-waar-alert): gezond en niet te veel eten, veel bewegen en niet te lang zitten, niet roken, hevige stress vermijden en goed slapen kunnen ouderdomsziekten een beetje op afstand houden.

Gelukkig kun je je lichaam met dit gedrag nu al een plezier doen, ook voordat we precies begrijpen wat het onderliggende mechanisme is.

Lees ook: