Zo ontstond de opstand in Oekraïne

Vlammen verlichten de gezichten van een stuk of twintig jonge demonstranten, bijeen achter de barricades rond het provinciehuis in Lviv. Autobanden en sneeuwzakken beschermen hen tegen blikken van buitenstaanders. Bezoekers worden streng gefouilleerd. ‘Leve Oekraïne!’ klinkt het overal.

De actievoerders houden het regionale regeringsgebouw in de West-Oekraïense hoofdstad dag en nacht bezet. Binnen blijkt dat zij verdeeld zijn in twee kampen. Bij de barricades en op de eerste verdieping zijn jonge activisten verzameld; zij zwaaien met de Europese vlag. De volgende verdieping wordt bemand door leden van de ‘Partia Svoboda,’ de Oekraïense nationalistische partij.

De sfeer lijkt vredig tussen beide groepen. Vrouwen zamelen fruit en medicijnen in voor ‘onze mannen in Kiev.’ Er is een medische post en een kamer waar niemand mag komen. Over de vraag of daar katapulten en knuppels liggen, wordt geheimzinnig gedaan. ‘We zijn altijd voorbereid op een aanval van de politie.’ Opvallend is de leeftijd van de bezetters: bijna allemaal begin twintig.

Lviv, bakermat van protest

Lviv is de bakermat van Euromaidan, de golf aan protesten die op 21 november 2013 begint wanneer president Janoekovitsj weigert het Associatieverdrag met de Europese Unie te ondertekenen. Burgemeester Sadovy van Lviv doet hoogstpersoonlijk een oproep aan studenten om te staken en te demonstreren. In de dagen erna trekken tienduizenden jonge West-Oekraïners naar Kiev. Euromaidan – letterlijk ‘Europlein’, naar het Onafhankelijkheidsplein in Kiev – is geboren.

Als in Kiev de politie grof geweld gebruikt tegen de betogers, reizen ook de vaders en broers van de studenten af naar de hoofdstad. Ze bouwen barricades, wachttorens en katapulten in partizanenstijl. De vrouwen gaan aan de slag in de gaarkeukens, die inderhaast worden ingericht. De regering is woedend, en waarschuwt West-Oekraïne dat de regering separatisme – afscheiding van de rest van het land – niet accepteert.

De politie grijpt evenwel niet in als een woeste menigte half januari het regionale regeringsgebouw in Lviv bezet. Op klaarlichte dag slepen de demonstranten de gouverneur naar buiten en dwingen hem een vod papier te ondertekenen. ‘Bij dezen treed ik af.’ De val van het provinciehuis leidt tot een domino-effect. In tien andere regio’s worden regionale regeringsgebouwen bezet – ook in het oosten van het land, waar president Janoekovitsj zijn machtsbasis heeft. Hier stuiten demonstranten wel op verzet van de politie.

De geschiedenis: verpletterd door vele grootmachten

De rol van de stad Lviv in de revolte is beter te begrijpen door terug te gaan in de tijd. In de afgelopen eeuw werden West-Oekraïners verpletterd tussen de grootmachten en uitgebuit door verschillende heersers. De angst dat dit opnieuw gebeurt, is de drijfveer achter Euromaidan.

In Nederland is Lviv relatief onbekend, toch prijkt de stad inmiddels op alle internationale lijsten van ʻte bezoeken bestemmingenʼ. De populaire reiswebsite Rough Guides prijst de stad bijvoorbeeld aan vanwege zijn ongeschonden Midden-Europese centrum, dat in zijn geheel op de UNESCO-lijst van Werelderfgoed staat.

De bezoeker treft dus geen grijze Sovjetstad maar een betoverend Europees decor: de Opera is gebouwd in Weense stijl en er zijn uitstekende koffiehuizen. De tram worstelt zich vrolijk tingelend door smalle straten die je kent uit Praag of Parijs. Tussen kerken en kathedralen in pastelkleur scheuren gele marsjroetka’s (minibusjes) rond. Over de oude middeleeuwse keien jakkeren Lada’s en Wolga’s, maar ook de nieuwste SUV’s. Jongeren zijn er Europees gekleed.

Toch is West-Oekraïne een arme regio. De belasting die de bewoners betalen, verdwijnt in verre Kievse broekzakken en in tegenstelling tot het oosten van het land heeft Lviv nauwelijks industrie. Even buiten het toeristische stadshart bladdert de verf van de muren en hangen ramen half uit de sponningen. De stad ligt dan ook in het gebied dat eerst getroffen wordt door de Holocaust, om vervolgens achter het IJzeren Gordijn te verdwijnen. Hij herinnert aan een deel van de Europese geschiedenis dat wij liever vergeten.

Een lange eeuw van massamoord en verbanning

Maar Lviv bestaat. Terwijl in de twintigste eeuw Midden-Europese steden als Warschau, Minsk en Kiev werden verwoest, bleven de gebouwen van Lviv grotendeels intact. Op het eerste gezicht is weinig zichtbaar van het drama dat de bewoners de afgelopen eeuw overkwam: de massamoord op de joden, de grootschalige verbanning van de Polen en de Sovjetterreur.

Tot de Eerste Wereldoorlog is Lemberg, zoals Lviv toen heette, de oostelijke hoofdstad van een relatief autonome provincie in Oostenrijk-Hongarije, genaamd Galicië – niet te verwarren met de gelijknamige regio in Noord-Spanje. Het is een multi-etnische stad; er wonen Polen, Joden, Oekraïners, Armeniërs, Duitsers. De Polen vormen de meerderheid. Slechts een klein deel van de stadsbewoners is Oekraïens – zij wonen op het omringende boerenland.

In Lemberg en de omliggende provincie Galicië wonen in die tijd vooral veel joden. De stad is een centrum van het orthodoxe, chassidische jodendom. Op straat en op de markten wordt Jiddisch gesproken.

Voor de Oekraïners is Stalin de duivel in eigen persoon; in de jaren dertig sterven door grootschalige graanvorderingen miljoenen mensen

Als Stalin en Hitler in 1939 Polen onderling verdelen (het Molotov-Ribbentroppact), wordt de stad ingelijfd door de Sovjet-Unie en begint de terreur. Voor de Oekraïners is Stalin de duivel in hoogsteigen persoon; in de jaren dertig komen bij een hongersnood als gevolg van grootschalige graanvorderingen in Oost-Oekraïne miljoenen mensen om het leven. De West-Oekraïners verzetten zich dan ook hevig tegen de Sovjetoverheersing.

Vanuit de dorpen en de bossen vecht het Oekraïense Opstandelingenleger (UPA) een nietsontziende guerrillastrijd tegen de Sovjetbezetters. Hun doel is een onafhankelijk West-Oekraïne, gezuiverd van alle machthebbers die hen eeuwenlang onderdrukten. In hun vlag kiezen zij voor de kleuren zwart en rood: Oekraïens bloed, vergoten op de zwarte aarde.

Diezelfde banier zwaait momenteel ook op de barricades van Euromaidan in Kiev.

Nazi-Duitsland als bevrijder onthaald

De enorme angst voor de Russen maakt verklaarbaar dat Oekraïners het Duitse leger in 1941 als bevrijders onthalen. Alles beter dan de communisten, is de gedachte. Bovendien zinspeelt Hitler erop dat de leider van het opstandelingenleger UPA, Stepan Bandera, president kan worden van een West-Oekraïense staat. Hij geeft geen vervolg aan die belofte: Bandera verdwijnt zelfs in de gevangenis.

De nazi’s spelen handig in op de al bestaande spanning tussen de verschillende bevolkingsgroepen. In hun propaganda stellen zij de communisten gelijk aan de joden. In de eerste dagen van de Duitse bezetting richt de volkswoede zich tegen de joodse bewoners van de stad. Bij pogroms, veelal uitgevoerd door Oekraïense bewoners van de stad, komen duizenden mensen om.

In ruim een jaar tijd roeien de nazi’s de eeuwenoude joodse cultuur van Lemberg systematisch uit. De Shoah in West-Oekraïne staat bekend als de ‘Holocaust door kogels’. De SS blaast de synagogen op en dwingt de joden tot de bouw van een concentratiekamp voor de productie van wapens, Janovska geheten. Nazi-jager Simon Wiesenthal is een van de zeer weinige overlevenden. De nazi’s vermoorden in 1942 meer dan honderdduizend joden tijdens massaexecuties in de heuvels nabij het kamp. Het dwangarbeiderskamp bestaat nog; het doet nu dienst als gevangenis.

In 1944 keren de Russen terug. In het Verdrag van Jalta (1945) tekenen wereldleiders Stalin, Churchill en Roosevelt de kaart van Europa opnieuw. Zij schuiven Polen een eind richting het westen op, ten koste van verliezer Duitsland en ten faveure van overwinnaar Stalin. De Poolse inwoners worden gedeporteerd naar de gebieden in het huidige westen van Polen. Nog altijd bezoeken massa’s ‘heimweetoeristen’ uit Polen de stad.

Het Sovjetregime deporteert massa’s weerspannige West-Oekraïners naar straf- en werkkampen, de ‘Goelag’. Daar moeten zij dwangarbeid verrichten, in Siberië of Kazachstan

Tijdens de oorlog wordt het ‘multinationale en multilinguïstische Habsburgse babylon’ – zoals schrijver Tommy Wieringa over Lviv schrijft in zijn Nationaal Dictee van 2010 – verwoest. Als een wonder blijven de gebouwen gespaard. De nieuwe bewoners zijn Oekraïners vanuit de omringende regio en ontheemden uit het oosten. Zij gaan werken als arbeiders in de militaire industrie. Om de oude binnenstad heen verrijzen Sovjetflats.

Eind jaren veertig zijn de partizanen van de UPA de meest hardnekkige tegenstanders van de Sovjet-Unie. De Staatsveiligheidsdienst KGB zit achter de leiders aan en vermoordt de een na de ander. UPA-leider Bandera wordt in 1959 in München vergiftigd.

Het Sovjetregime deporteert massa’s weerspannige West-Oekraïners naar straf- en werkkampen, de ‘Goelag’. Daar moeten zij dwangarbeid verrichten, in Siberië of Kazachstan; zoals bouwen aan wegen of werken in de mijnen – in ijzige kou en onder barre omstandigheden. Na de dwangarbeid volgt vaak jarenlange verbanning. In elke familie in Lviv zijn slachtoffers van de Sovjetterreur te vinden.

Lviv, nu de meest Oekraïense stad van het land

Sinds de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991 zoekt West-Oekraïne naar een eigen identiteit. Een publiek debat over de Holocaust is nog steeds onmogelijk. Ook het eigen Sovjetverleden moet nog worden verwerkt. Veel archieven van de SBU (de Oekraïense opvolger van de KGB) zijn nog gesloten. De grootste zorg voor de meeste mensen is te voorzien in hun levensonderhoud.

Lviv, de stad waar Oekraïners altijd een onderdrukte minderheid vormden, is nu de meest Oekraïense stad van het land. Negentig procent van de inwoners is Oekraïens; je hoort er – in tegenstelling tot in Kiev – geen Russisch op straat.

Lviv heeft de meeste middenstanders van Oekraïne. Ook de kerk is belangrijk. Nu het weer mag, zitten de kerken elke zondag bomvol

Ook vind je in Lviv de avant-garde van Oekraïne. Na de omwenteling in de jaren negentig halen universiteiten en de culturele elite de oude banden met buurland Polen aan. De democratie moet worden opgebouwd. Intellectuelen nemen graag een voorbeeld aan de Poolse vakbond Solidariteit, die in Polen de basis vormde voor de veranderingen.

Doordat de stad minder lang onder Sovjetbewind gebukt ging dan steden in Oost-Oekraïne, is de traditie van ondernemen bewaard gebleven. Lviv heeft de meeste middenstanders van Oekraïne. Ook de kerk is een belangrijke factor. Nu het weer mag, zitten de kerken elke zondag bomvol. Ook bij de huidige protesten in Kiev spelen de priesters van de Grieks-katholieke kerk een grote rol. Elke zondag is er een mis op het podium van Euromaidan. Tijdens de gewelddadige dagen van half januari bewaken zij de rust door biddend tussen de demonstranten en de politie in te staan.

In de steek gelaten door Europa

Eind 2004 leidt de Oranjerevolutie tot nieuwe verkiezingen, die gewonnen worden door de West-Oekraïense kandidaat Joesjtsjenko. Maar snel daarna ontstaat er een machtsstrijd met premier Joelia Timosjenko, die grote belangen heeft in het bedrijfsleven. De partij van Janoekovitsj kan de macht weer overnemen, met steun van de oligarchen uit het oosten van het land. Het regime zet in het westen stromannen op sleutelposities. Archieven over het Sovjetverleden worden weer gesloten.

De democratische krachten in West-Oekraïne voelen zich in de steek gelaten door Europa. Als in Polen in 2007 het Verdrag van Schengen in werking treedt, wordt het plotseling veel moeilijker de grens tussen Oekraïne en EU-buurland Polen over te steken.

Die teleurstelling leidt tot een andere stroming, die veel minder op heeft met democratie; de radicale nationalistische Partia Svoboda (Vrijheidspartij). Deze maakt een enorme sprong in populariteit. In 2012 wint Svoboda de helft van de stemmen in de stad, en voor het eerst krijgt de partij tien procent van de zetels in het nationale parlement. Svoboda is middels een alliantie verbonden met het extreemrechtse Front National in Frankrijk en het Vlaams Belang in België.

De meest fanatieke nationalisten zijn te vinden bij deze rechtse sector. Zij staan vooraan bij de gevechten met de politie en beschilderen de zwart-rode vlag regelmatig met nazisymbolen. Hoe sterk deze ultraradicale vleugel van de nationalisten op het moment is, is moeilijk vast te stellen. Zowel de oppositieleiders als de organisatoren van Euromaidan hebben nauwelijks greep op hun acties.

In het westen van Oekraïne is de regionale macht in handen van de rechtsradicalen, en het lijkt erop dat zij die niet meer af willen staan. Hun partij steunt op sentimenten van angst en teleurstelling onder de bevolking, die – gezien de geschiedenis – veel redenen heeft om gezag van buiten te vrezen.

Hoe nu verder?

Terwijl in het bezette provinciehuis van Lviv de Partia Svoboda de macht naar zich toetrekt, staan op de barricades rond het gebouw nog steeds de Euromaidanactivisten. Deze veelal hoogopgeleide ondernemers en studenten moeten weinig van ultraradicalisme hebben en zijn inmiddels alle politici spuugzat. Zij dragen niet de zwart-rode, maar de Oekraïense en de Europese vlag.

De weigering van president Janoekovitsj om het verdrag met Europa te tekenen betekent opnieuw uitlevering aan de oligarchen en de Russen

De weigering van president Janoekovitsj om het verdrag met Europa te tekenen betekent opnieuw uitlevering aan de oligarchen en de Russen. West-Oekraïners grijpen alle middelen aan – barricades, stokken, harnassen en zelfs katapulten – om zich tot de laatste snik te verdedigen.

‘De radicalen verpesten onze revolutie,’ zeggen de demonstranten van het eerste uur. ‘Zij vergeten dat wij als eersten op de barricades stonden. In Oekraïne willen politici en machthebbers ons altijd tegen elkaar uitspelen. Maar zij zullen falen. Deze revolutie mag niet mislukken. Dan zullen wij met miljoenen komen.’