Vier vragen over de aanval op IS-hoofdstad Raqqa

De aanval op Raqqa, de hoofdstad van het zelfverklaarde kalifaat in Syrië, is maanden voorbereid. IS-strijders worden vanuit de lucht bestookt door Amerikaanse straaljagers, en vanaf de grond door een coalitie van voornamelijk Koerdische en Arabische strijders, ondersteund door Amerikaanse soldaten.

Drie weken geleden werd deze laatste grote stad die nog volledig in handen is van IS al omsingeld - toen is er 350 vierkante kilometer gebied buitgemaakt op IS. De stad wordt nu vanaf drie kanten aangevallen. Naar verwachting houden nog drie- tot vierduizend IS-strijders zich op in de stad, van wie velen zich onder de burgerbevolking bevinden.

De slag dreigt bloedig en lang te worden, maar is mogelijk ook een keerpunt in de oorlog. Want voor het eerst volgen de Amerikanen een duidelijke strategie in de strijd tegen IS. Maar wat de gevolgen daarvan zijn voor stabiliteit in de regio, is onduidelijk. Vier vragen.

1. Wat betekent de val van Raqqa voor IS?

Mocht Raqqa vallen, dan verliest IS zijn hoofdstad. De symboliek van zo’n overwinning is enorm. Maar dat is nog niet het einde van het kalifaat, laat staan dat van de beweging. Sleutelfiguren binnen de organisatie zijn al gevlucht naar de zuidelijk gelegen stad Deir ez-Zour, na Raqqa de enige grote stad waar IS nog een rol van betekenis speelt.

Op dit moment hebben ze daar weinig te vrezen van tegenstanders. Het vliegveld en een deel van de stad zijn in handen van het Syrische leger, maar dat bezit nog maar net genoeg mankracht om zichzelf te verdedigen. IS controleert het omliggende achterland, waar veel olieraffinaderijen zijn die inkomsten generen.

Buitenlandse sjiietische milities die aan de kant van Assad vechten hebben mogelijk wel genoeg slagkracht om IS te verdrijven uit de stad, maar zij zijn gevreesd onder de overwegend soennitische bevolking. De kans is groot dat deze liever met IS tegen de sjiieten vecht, dan door hen te worden ‘bevrijd.’

Vermoedelijk zullen de Amerikanen er ook weinig voor voelen dat sjiitische milities het oosten van Syrië in handen krijgen. Dat zou betekenen dat het Syrische regime een directe lijn krijgt met sjiietische bondgenoten in Irak en Iran, wat hun positie versterkt. Trump liet eerder duidelijk weten dat hij de invloed van het sjiietische machtsblok juist wil inperken.

2. Wat betekent de val van Raqqa voor de Amerikanen?

Als Raqqa valt, is dat een opsteker voor de Amerikanen. Dan hebben ze voor het eerst een strategie gevonden die werkt om IS te verdrijven.

Die strategie werd in januari 2014 ingezet, kort nadat vredesbesprekingen in Genève op niets uitliepen. Eerdere pogingen van de Amerikanen om bondgenoten in de strijd tegen IS te vinden waren grandioos mislukt. Zo kwamen ze uiteindelijk uit bij een partij die niet eens welkom was bij de Syrische vredesbesprekingen: de Koerdische YPG.

Deze militie had aangetoond veruit de meest effectieve tegenstander te zijn in de strijd tegen IS. Daarnaast keerde ze zich resoluut tegen religieus extremisme en onderdrukking van minderheden en vrouwen. In het noorden van het land gaf ze haar ideeën gestalte in een ministaatje dat Rojava werd genoemd, waar verschillende etnische groepen in relatieve rust samenleefden.

Er was echter ook een probleem. De Koerden hadden namelijk nogal wat vijanden.

Allereerst buurland en NAVO-lid Turkije. Dat ziet de Syrische Koerden als een verlengstuk van de PKK, die een bloedige oorlog uitvecht in Turkije. Het zag niets in het ministaatje aan hun landgrens.

Binnen Syrië stonden veel Koerden op gespannen voet met andere etnische groepen. Hoewel Koerden, Arabieren en christenen in de door Koerden gecontroleerde delen van Syrië overwegend vreedzaam samenleven, is het onderlinge wantrouwen nog niet verdwenen. Willekeurige arrestaties van Arabieren op verdenking van IS-lidmaatschap vinden geregeld plaats.

Om de bovenstaande gevoeligheden weg te moffelen kwamen de Amerikanen met de Koerden overeen samen te smelten met niet-Koerdische groepen onder de naam Syrian Democratic Forces (SDF). Hoewel het overgrote deel bestond uit Koerden, die ook de belangrijkste functies bekleden, ontstond zo een bondgenoot die in potentie aanvaardbaar zou zijn voor andere groepen in de regio.

Het afgelopen jaar sloten steeds meer niet-Koerdische milities zich bij de SDF aan, en kreeg de Amerikaanse strategie steeds meer een gezicht. Om te voorkomen dat de bevrijding van Raqqa als een bezetting door vijandelijke Koerden wordt gezien zullen de Arabische strijders van de SDF de strijd in de stad voeren. De Koerden zullen buiten de stad hun werk doen.

De duidelijke keuze voor de SDF blijkt ook uit het gegeven dat de Amerikanen niet te beroerd zijn om machtige bondgenoten links te laten liggen. Turkije zag bijvoorbeeld veel liever dat pro-Turkse milities de aanval op Raqqa zouden inzetten, maar de Amerikanen gingen voorbij aan deze wens ten faveure van de SDF. Turks verzet tegen wapenleveringen aan de SDF in mei werd genegeerd.

3. Wat betekent een mogelijke val van Raqqa voor Syrië?

Als Raqqa valt, betekent dat een groot succes voor de SDF. Zij zullen ineens een speler van betekenis zijn. Daarmee breidt ook hun ideaal van een seculiere democratie in een federatie zich steeds verder uit.

De door Koerden gedomineerde leiding van de SDF wil namelijk dat het model dat zij de afgelopen jaren succesvol in Rojava toepasten in heel Syrië wordt geïmplementeerd. Dat betekent dat bevolkingsgroepen zelf beslissen over hun toekomst en hun veiligheid, en over een grote mate van autonomie beschikken.

Dat gebeurde ook na de bevrijding van Manbij. Toen IS daar was verdreven, werd er direct een raad ingesteld die inwoners terug naar hun huizen stuurde en voorzag van humanitaire hulp. Zo werd hun leven snel weer enigszins normaal. In Raqqa staan ze hetzelfde voor.

Tegelijkertijd krijgen de Koerden met de val van Raqqa weer toegang tot de buitenwereld. Via het oosten van Syrië en Mount Sinjar in Irak, waar aan de PKK verbonden milities de controle voeren, ontstaat een corridor naar de door sjiieten gecontroleerde delen van Irak en Iran. Daarmee verkrijgen ze meer politieke macht.

Maar er zijn ook een heleboel obstakels. Mochten de Koerden in de ogen van Turkije de strijd om Raqqa toch aangrijpen om hun machtspositie te vergroten, dan staat het leger klaar om in te grijpen, zei de Turkse minister Binali Yildirim dinsdag. In dat geval zullen de Koerden de strijd tegen IS in Raqqa moeten staken om zichzelf te verdedigen.

Hoe de Amerikanen daarop zullen reageren, is onzeker. Eerder voorkwamen Amerikaanse soldaten dat strijders van de SDF botsten met pro-Turkse milities na de strijd om Manbij door hun jeeps tussen hen in te parkeren. Maar toen Turkse straaljagers in april aanvallen uitvoerden op Koerdische doelen in Syrië en de PKK in Irak, volgden er geen sancties en werd er enkel protest aangetekend.

4. Wat moeten wij hiervan vinden?

Mocht het politieke project van de SDF in Raqqa slagen, dan breidt het op democratische en seculiere waarden gestoelde idee van federalisme zich verder uit over Syrië. Als dat werkt, kunnen anderen ervan overtuigd raken zich bij dit project aan te sluiten.

Zo komt ook een aanval op IS in Deir ez-Zour dichterbij. Een mogelijke partner is al gevonden en bevindt zich in de zuidoostelijke woestijn en het aangrenzende Qalamoun gebergte. Dit zijn strijdgroepen die oorspronkelijk uit de regio Deir ez-Zour komen en met Amerikaanse steun de laatste maanden enkele successen boekten tegen IS. Zij worden inmiddels klaargestoomd om IS te verdrijven van hun geboortegrond.

Maar zover is het nog lang niet. De Amerikanen zullen er alles aan moeten doen om de Turken ervan te overtuigen dat de Syrische Koerden binnen de SDF zich niet tegen hen zullen keren. Daarvoor zullen ze de PKK moeten zien te kalmeren, die een diepe afkeer koesteren tegen de Turken.

Ook president Assad kan roet in het eten gooien. Hij ziet niets in het idee van federalisme. Aan Iran verbonden sjiitische milities voorkwamen volgens het tijdschrift Foreign Policy eerder dit jaar dat door de Amerikanen gesteunde rebellen konden optrekken naar Raqqa om te helpen bij de strijd tegen IS.

Toch gloort er hoop voor wie dat kan of wil zien. Voor het eerst sinds de oorlog begon, is er een partij die IS succesvol bestrijdt en een oplossing aanreikt die in potentie aantrekkelijk is voor alle Syriërs. De Koerden, Arabieren, christenen en al die andere etnische en religieuze groepen die in Rojava in vrede samenleven, laten al jaren zien dat het kan.

Het is de grote vraag of zij het antidotum zijn voor de cynische machtspolitiek die Syrië al zo lang in zijn greep houdt.

Correctie 11-6-2017: Een eerder versie vermeldde dat de VS ‘stil’ bleef na Turkse luchtaanvallen op Koerdische posities. Dat klopt niet. Hoewel er geen sancties volgden, werd er wel protest aangetekend.

Meer lezen?