Krijgt het neofascisme Oekraïne in zijn greep? Ik ga het uitzoeken

Op nog geen 1300 kilometer rijden, ongeveer net zo ver als Barcelona, ligt Oekraïne. Hier voltrekt zich de dodelijkste Europese oorlog van de afgelopen twintig jaar. Sinds 2014 stierven er meer dan 10.000 mensen, 25.000 anderen raakten gewond en meer dan 1.7 miljoen mensen raakten ontheemd.

Toch komt Oekraïne niet vaak meer in het nieuws. Veel ‘nieuws’ gebeurt er namelijk niet. De frontlijn die het Oekraïense leger scheidt van pro-Russische rebellen ligt al maanden op dezelfde plek. De uitvoering van het vredesakkoord Minsk II uit februari 2015 staat stil. Politici roepen nog weleens dingen die de kranten halen, maar vaak zijn het dezelfde woorden die ze eerder ook gebruikten, en die ook toen nergens toe leidden.

Het gaat zo langzaam omdat, zeggen critici, de oorlog beide partijen eigenlijk best goed uitkomt. Voor de Oekraïense president Petro Poroshenko leidt het conflict af van de problemen in zijn land, verenigt het de bevolking achter één man, en voorkomt het dat de extreemrechtse milities, die op dit moment nog meevechten met het Oekraïense leger, zich tegen hem keren.

De Russische president Vladimir Poetin zou op zijn beurt gezichtsverlies lijden wanneer het oosten van Oekraïne weer onder Oekraïens gezag komt te staan. En ook voor hem geldt dat het geweld de aandacht afleidt van de problemen in zijn eigen land - en dan vooral de economische (waarbij de economische sancties van het Westen tegen Rusland niet helpen).

Journalisten schrijven geregeld over een ‘bevroren conflict’. Maar wat zich onder die ijslaag afspeelt is weinig hoopgevend.

Het grootste probleem van Oekraïne

Oekraïne gaat gebukt onder enorme corruptie. Het land staat op nummer 131 van de corruptieranglijst van Transparency International naast Kazachstan, Nepal en Rusland. Corruptie was de oorzaak van twee revoluties; die van 2004 en die van 2014.

En zolang die corruptie er is, blijft de revolutie bestaan. Het verzet tegen de corrupte machthebbers wordt nog steeds vol vuur gedragen door de Right Sector, een extreemrechtse beweging die haar oorsprong vindt in de protesten op het Maidanplein, waar de revolutie begon. Om het verzwakte leger bij te staan vechten talloze vrijwilligers in het oosten van het land mee tegen pro-Russische separatisten.

Ze strijden naar eigen zeggen tegen corruptie, en voor het landsbelang. Maar ze bedienen zich ook van nazi-symbolen en zijn openlijk antisemitisch. En omdat de autoriteiten niet zonder de steun van de Right Sector kunnen en steeds meer toegeven aan hun eisen, dringen die idealen ook de rest van de samenleving binnen.

Zo vinden er in de straten van Kiev geregeld fakkeloptochten plaats waarbij deelnemers roepen dat joden het land uit moeten. Politici doen publiekelijk antisemitische uitspraken. Fascistische verzetsgroepen uit de Tweede Wereldoorlog worden in ere hersteld. Holocaustmonumenten worden beklad met swastika’s en SS-symbolen.

Ook internationaal vindt de toenemende invloed van neofascistische groepen weerklank. Honderden buitenlandse avonturiers en idealisten - onder wie ook Nederlanders - sloten zich aan bij neofascistische paramilitaire groepen, zoals de Donbass- en Azov-bataljons. Op internationale neofascistische webfora wordt openlijk geronseld door dit soort milities.

Zoals jihadisten naar Syrië gaan om zich aan te sluiten bij IS, zo reizen neofascisten naar Oekraïne om zich aan te sluiten bij extreemrechtse vrijwilligersmilities.

Wat betekent dit voor de toekomst van het land?

De oorlog in Oekraïne is geen ‘bevroren conflict’ waarin niets gebeurt. Het conflict en de daaropvolgende impasse hebben juist ingrijpende ontwikkelingen in gang gezet die alleen maar sterker worden. En die bepalen niet alleen de toekomst van Oekraïne, maar ook die van Europa.

Neem de relatie tussen de EU en Oekraïne. De kloof tussen beide machtsblokken wordt groter door de toenemende acceptatie van fascisme in Oekraïne, net als de aanhoudende corruptie en het groeiende geweld. Daarmee komen ook de Minsk II-akkoorden, die uiteindelijk tot vrede moeten leiden, verder onder druk te staan.

Onder druk van de Right Sector voerde president Poroshenko afgelopen februari een handels- en energiestop in naar de door separatisten bezette gebieden. Als antwoord bezetten de separatisten de kolenmijnen en staal- en chemische fabrieken in de regio, waardoor ruim 56.000 mensen hun baan verloren. Het gebrek aan perspectief leidt ertoe dat de steun voor zowel de separatisten als de Oekraïense autoriteiten met de dag minder wordt.

Die groeiende apathie is koren op de molen van extreem-rechts. Hun doel is een Oekraïne los van alles en iedereen. Tegen invloed van het ‘Rijk van Poetin’ en de ‘liberale homodictaturen’ van de Europese Unie, maar vooral ook tegen de eigen corrupte machthebbers. De Right Sector roept al jaren: na de pro-Russische separatisten zijn de Oekraïense machthebbers aan de beurt.

Wat ik in Oekraïne ga doen

De opstand in Oekraïne werd ingezet door pro-Europese studenten die de corruptie zat waren en hoopvol naar een op Europa gerichte toekomst keken. Jaren van oorlog en stilstand hebben hun stem verstomd. Stapje voor stapje krijgen de extreemrechtse neofascisten meer ruimte om hun dystopische en van wantrouwen doordrenkte toekomstbeeld uit te dragen.

Hoewel hun politieke macht in het parlement op dit moment gering is, bepalen de neofascisten voor een steeds groter deel de politiek in Oekraïne, en daarmee de toekomst van dit land aan de rand van Europa. En hoe langer het conflict voortduurt, hoe sterker hun invloed wordt.

De komende weken reis ik door de Oekraïne om te onderzoeken waar deze ontwikkelingen toe leiden. Ik ga op bezoek bij het extreemrechtse Azovbataljon aan de frontlinie in het oosten van het land. En ik reis naar het westen om leden van de Right Sector te bevragen over hun idealen.

Ik ga in gesprek met pro-Europese activisten in de hoofdstad Kiev om te vragen wat er nog van hun dromen over is. Ik spreek af met leden van het Oekraïense Joodse Committee om te horen over hun zorgen. En ontmoet journalisten om erachter te komen welke (financiële) belangen er spelen die de huidige situatie laat voortduren.

Bij al deze ontmoetingen laat ik me leiden door jullie vragen. Stel ze hieronder, en help mee met het aandragen van bronnen of interessante contacten. Jullie kunnen mijn reis ook volgen op mijn Instagram-account en dat van Andreas Staahl, de fotograaf met wie ik op pad ben.

Meer lezen?