Wat is er mis in het jongste land ter wereld?

Zuid-Soedan bestaat nog maar tweeënhalf jaar. Op 9 juli 2011 werd de onafhankelijkheid vol feestvreugde ingeluid - eindelijk kwam er een einde aan de tientallen jaren van burgeroorlogen met het Noorden.

Het feestgedruis is snel verstomd. Het land heeft in zijn piepjonge bestaan bijna alleen maar ellende gezien. Stammenstrijd. Politieke machtsspelletjes. Corruptie. En nu weer oorlog.

Sinds december zijn er 10.000 doden gevallen en 700.000 mensen op de vlucht geslagen. Twee weken geleden ondertekenden de twee strijdende partijen van Zuid-Soedan een wankel staakt-het-vuren. Volgende week gaan de vredesbesprekingen weer verder.

Ik was afgelopen week in Zuid-Soedan en ik zal komende week verslag doen van de situatie ter plekke. Maar eerst leg ik uit hoe het zover heeft kunnen komen. Want wat is er eigenlijk aan de hand in Zuid-Soedan? Waarom wordt er gevochten? En is er hoop op vrede?

Zuid-Soedan, hoe zat het ook alweer?

Het leek allemaal zo mooi voor Zuid-Soedan. De Soedanese burgeroorlog - tussen het overwegend islamitische, Arabische noorden, en het christelijke, zwarte zuiden - mondde na 22 jaar in 2011 eindelijk uit in een onafhankelijk Zuiden. Optimisme overheerste. Regeringen en hulporganisaties pompten naar hartelust geld in ’s werelds jongste land.

Maar er was een probleem: al tijdens de oorlog tegen het noorden was Zuid-Soedan tot op het bot verdeeld geraakt. Verschillende rebellengroepen streden, vaak langs etnische lijnen, tégen elkaar in plaats van mét elkaar om macht en grondgebied. Er vielen in die 22 jaar burgeroorlog meer doden door gevechten tussen zuidelijke rebellengroepen, dan in de gevechten tegen Noord-Soedan.

Na de onafhankelijkheid werd de belangrijkste rebellenbeweging, de Sudanese People Liberation Movement (SPLM), een politieke partij en bij de eerste verkiezingen de grootste van het land. Leider van de SPLM, Salva Kiir, werd de eerste president van Zuid-Soedan. Zijn vice-president, ook uit de SPLM, was Riek Machar.

Die twee hebben nogal een verleden. In de jaren negentig keerde Machar zich van de SPLM af vanwege een verschil van inzicht over de toekomst van het Zuiden en vormde eigen rebellengroepen die een bloedige strijd uitvochten tegen de SPLM. In 2002 keerde Machar weer terug bij de partij van Kiir. De SPLM werd op papier omgevormd tot een politieke partij, de grootste in het land. De leiding bleef grotendeels in handen van rebellen die niet gewend waren politiek te bedrijven. Met name president Kiir was een militair in hart en nieren. Machar, die filosofie studeerde in Engeland, werd meer als politiek dier gezien, die echter niet terugdeinsde geweld te gebruiken om zijn doelen te bereiken.

Daarbij kwam nog het probleem van etniciteit. In Zuid-Soedan zijn zo’n zestig stammen actief, die elkaar onderling dominantie verwijten. President Kiir is een Dinka, de grootste stam van Zuid-Soedan. Vice-president Machar behoort tot de Nuer, de op een na grootste stam van Zuid-Soedan. Beide leiders kunnen rekenen op steun vanuit hun eigen bevolkingsgroep.

Waarom gaat het nu weer mis?

De gevechten die losbarsten in de Zuid-Soedanese hoofdstad Juba op 15 december vorig jaar, zijn een climax van een politieke strijd die begon in juli vorig jaar. President Kiir ontslaat destijds zijn hele kabinet, vice-president Machar incluis. Machar beschuldigt Kiir van machtsmisbruik en zegt dat Zuid-Soedan op een militaire dictatuur begint te lijken. Hij maakt er bovendien geen geheim van dat hij een gooi wil doen naar het presidentschap.

President Kiir weigert in de zes maanden die volgen een politieke oplossing te zoeken om zo een splitsing in de SPLM te voorkomen. Op 15 december barst de bom.  Na een ruzie over de stemprocedure in de partij (hand omhoog, of anoniem), geeft Kiir opdracht zijn eigen presidentiële garde te ontwapenen. Die wapens worden vervolgens gegeven aan de militairen die tot zijn eigen stam, de Dinka, behoren. De militairen van de Nuer-stam, waartoe Machar behoort, pikken dit niet en nemen de wapens op.

De gevechten verspreiden zich snel door de hoofdstad. Militairen loyaal aan Kiir gaan van huis tot huis, opzoek naar Nuer-mannen. Velen van hen worden gedood, zo blijkt uit een rapport van Human Rights Watch. Duizenden burgers vluchten naar de basis van de Verenigde Naties, vlakbij het vliegveld van Juba.

President Kiir beschuldigt Machar en andere politieke tegenstanders binnen de SPLM van een couppoging. Elf van hen laat Kiir arresteren; Machar weet te ontkomen. Gesteund door gedeserteerde militairen en milities van zijn eigen Nuer-stam, weet Machar aanvankelijk verschillende strategische steden in te nemen. Onderweg doden zijn troepen Dinka.

Na ruim vijf weken bloedige gevechten, waarbij meer dan 10.000 doden vallen en bijna 700.000 mensen uit hun huis worden verjaagd, heeft president Kiir de steden weer onder controle. Op 23 januari jongstleden tekenen de partijen een staakt-het-vuren en laat Kiir zeven van de elf politieke gevangenen vrij.

Was er inderdaad een coupepoging, zoals de president zegt?

Nou, dat lijkt zeer onwaarschijnlijk, ondanks de beschuldiging van president Kiir. Vice-president Machar zat namelijk gewoon thuis toen de gevechten uitbraken. Zijn huis staat recht tegenover de woning van Kiir. Ook landen als de VS geloven niet dat het een coupepoging was.

De zeven politici zijn uiteindelijk ook vrijgelaten omdat er niet voldoende aanwijzingen waren dat ze iets hadden misdaan. De overgebleven vier gevangenen zijn officieel nog niet aangeklaagd maar vermoedelijk worden ze beschuldigd van landverraad en corruptie.

Is het een etnische strijd of een politieke?

Politiek en etniciteit gaan in Zuid-Soedan hand in hand. Zowel Kiir als Machar hebben verschillende politici van verschillende stammen achter zich weten te scharen. Maar op de grond wordt wel degelijk gevochten langs etnische lijnen. Dat komt doordat Kiir en Machar razendsnel hun eigen stam kunnen mobiliseren om die in te zetten voor hun eigen gewin.

Vooral de zogenoemde White Army  wordt gevreesd. Het is een groep van duizenden Nuer-jongeren bewapend met AK-47’s en raketwerpers die aan de zijde van Machar vechten. Al is het maar de vraag of Machar hen echt onder controle heeft. 

Welke rol spelen andere landen?

Zuid-Soedan is rijk aan olie, 98 procent van de staatskas komt uit olie-opbrengsten. Velen willen dan ook profiteren van het zwarte goud. Ironisch genoeg heeft de oude rivaal Soedan er baat bij dat de rust bij de zuiderburen wederkeert. Alle olie van Zuid-Soedan wordt via pijpleidingen in Soedan getransporteerd naar andere delen van de wereld. Dat levert het Noorden dus een hoop geld op. Zuid-Soedan en Soedan hebben dan ook gesproken over het gezamenlijk beschermen van de olievelden.

Maar buurland Oeganda speelt tot nu toe misschien wel de belangrijkste rol. Oeganda steunt president Kiir met 16.000 militairen. Die hebben er de afgelopen weken in feite voor gezorgd dat Kiir belangrijke steden als Bor, Bentiu en Malakal weer terug kon veroveren op de rebellen van Machar. Het belang van Oeganda? Een nieuwe oliepijpleiding gedeeltelijk over hun grondgebied. Bovendien is Oeganda bang dat door de onrust in de regio investeerders uit eigen land wegblijven. 

Ook buurlanden Kenia en Ethiopië zijn betrokken, doordat de onderhandelingen tussen de strijdende partijen geleid worden door de de Inter-Governmental Authority on Development (IGAD), een Oost-Afrikaans overlegorgaan.

Ook westerse landen zijn al lang betrokken bij Zuid-Soedan. Zowel Europa als de VS steunde het overwegend christelijke Zuid-Soedan in haar vrijheidsstrijd tegen het grotendeels islamitische Noorden. Sterren als George Clooney zetten die burgeroorlog eenvoudig neer als een strijd van het goede (Zuiden) tegen het kwade (Noorden).

Om de nieuwe staat op te bouwen is er een VN-missie op de been gebracht die jaarlijks een miljard dollar kost. Daarnaast zitten er veel westerse hulporganisaties die er allemaal belang bij hebben dat hun projecten blijven draaien.

En hoe nu verder?

Na het tekenen van een staakt-het-vuren op 23 januari en de overeenkomt over vrijlating van zeven van de elf gevangen politici, lassen de onderhandelaars een pauze in van een paar weken om de implementatie van de afspraken mogelijk te maken. Een groep van achttien man van de IGAD zal toezien dat de partijen zich ook aan de wapenstilstand houden.

Komende week wordt er weer verder gepraat over ‘de politieke dialoog en verzoening’.  Een belangrijk verschil met de vorige gesprekken is dat de zeven vrijgelaten politici nu wel deel uitmaken van de vredesbesprekingen.

Maar hoop op een snelle oplossing is er niet. Kiir wil president blijven, maar dat zullen de Nuer na de afgelopen maanden waarschijnlijk niet accepteren. Machar, die er nooit een geheim van heeft gemaakt president te willen worden, zal op zijn beurt niet goed liggen bij de Dinka. Vermoedelijk wordt het, zoals een westerse diplomaat met jarenlange ervaring in Zuid-Soedan zegt, ‘voorlopig aanmodderen zonder veel verbetering voor het land.’