Yeisons familie werd tijdens de burgeroorlog meegenomen om nooit meer terug te keren. In Colombia zijn tienduizenden mensen die een familielid moeten missen. Tussen 1971 en 2015 zijn er 60.630 mensen vermist geraakt, 86 procent is nooit teruggevonden.
Terwijl de Colombiaanse regering probeert de afspraken uit het vredesakkoord met de FARC ten uitvoer te brengen, hopen al die Colombianen te weten te komen wat er met hun familieleden, geliefden en vrienden is gebeurd.
In grote lijnen weten we: alle partijen in het conflict maakten zich schuldig aan ontvoeringen. Dit deden ze voornamelijk om politieke druk uit te oefenen, angst te zaaien en losgeld te kunnen vragen. Maar wat er precies is gebeurd met de mensen die verdwenen, blijft giswerk. In veel gevallen zoeken hun familieleden al jaren naar antwoorden.
Zo ook Yeison (33). Op 3 februari 2003 verdween zijn vader, nadat die bij een wegblokkade van de Autodefensas Campesinas de Casanare werd aangehouden. Hij was op weg naar de markt om vee te verkopen, maar paramilitairen hielden hem tegen.
Tien dagen later drongen ze ook Yeisons huis binnen en namen ze zijn moeder mee. Een paar uur later kwamen ze terug voor zijn zus. Zelf kreeg hij drie uur om zich bij de paramilitairen te melden, anders werd zijn moeder vermoord. Met een vriend ging hij naar een plek die El Vegón heette, maar tevergeefs: hij zou zijn vader, moeder en zus nooit meer terugzien.
Een paar weken later waren zijn broer, oom en tante aan de beurt. Ze werden opgehaald en meegevoerd de jungle in. Allemaal afkomstig uit Recetor, een dorp van ongeveer 1.400 inwoners, diep verscholen in de bergen van de provincie Casanare in Oost-Colombia.
En zo kent elke familie daar wel iemand die verdween en nooit terugkeerde. In Recetor werden 33 mensen ontvoerd, slechts elf lichamen werden teruggevonden. Dorpelingen gaan ervan uit dat de rest gemarteld, vermoord en begraven is. En zo vraagt iedereen zich af hoe het verder moet na het vredesakkoord tussen de FARC en de overheid als er zoveel gaten in de samenleving geslagen zijn.
Al die dorpen die door milities leeggeroofd werden
Vanaf hoofdstad Bogota is het negen uur rijden naar Recetor, over een weg die vaak onder aardverschuivingen bedolven wordt. Als we het dorp binnenrijden, zie ik een ambulance, een schoolbus en een pick-up staan, allemaal aangevreten door het vocht dat hier permanent in de lucht hangt.
Op vrijdagmiddag komt het enige geluid van voetballende jongeren in de half overdekte sportzaal, tevens dorpsplein
Tijdens de oorlog was het nog moeilijker hier te komen. De inwoners sloten het dorp na vijf uur ‘s middags af, uit angst voor de milities. Wie dat waren, wisselde sinds de jaren tachtig. Aanvankelijk had het Nationaal Bevrijdingsleger, beter bekend als het ELN (Ejército de Liberación Nacional), het voor het zeggen. Daarna kwam de FARC en tot slot de aan de overheid gelieerde paramilitaire groepering Autodefensas Campesinas del Casanare (ACC), die Yeisons familie meenam.
Waar Recetor van leefde, wisselde ook sterk. Eerst was er de olieboom, die British Petrol nog naar het gebied bracht. Toen werd er jaren zout gewonnen. Nu leven de inwoners van veeteelt, melk- en zuivelproductie, avocado- en suikerrietteelt. Het dorp is rustig geworden. Op vrijdagmiddag komt het enige geluid van voetballende jongeren in de half overdekte sportzaal, tevens dorpsplein.
Al die vermiste personen die maar niet gevonden worden
Yeison ontmoet ik bij de supermarkt. ‘Mijn familie vocht nooit. Daarom hoef ik mij niet te verbergen,’ zegt hij ernstig. ‘Ik wil dat de waarheid bekend wordt. Ik wil dat bekend wordt wat er in Recetor is gebeurd, in ons dorpje dat door de staat vergeten is.’
Sinds de oprichting in 2003 is hij betrokken bij Familiares Colombia, een organisatie die zich om de verdwenen personen bekommert. Yeison trok een paar dagen na de verdwijning van zijn zus en moeder naar het kamp van de paramilitairen. ‘Daar zeiden ze dat we ons geen zorgen hoefden te maken en dat we niet terug hoefden te komen. Ze zouden ieder moment weer gezond en wel terugkomen naar onze boerderij.’
Maar de 33 ontvoerden uit Recetor kwamen niet terug. In een onderzoek staat dat het Colombiaanse leger de paramilitairen lijsten gaf van alle inwoners van het dorp. Die gebruikten de paramilitairen om hun slachtoffers uit te kiezen. ‘Vanaf die dag verdween het leger uit het dorp en waren de bewoners overgeleverd aan de willekeur van de paramilitairen. Toen begon de fase van verdwijningen, executies en martelingen. Veel inwoners zagen zich genoodzaakt te verhuizen,’ aldus het verslag.
Al die zoekenden die bedreigd werden
De achterblijvers die op zoek gingen naar hun familieleden, werden bedreigd. Yeison besloot het dorp zelfs te verlaten. Maar toen hij de bus wilde pakken, hielden militairen hem staande: hij moest in dienst. ‘Ik dacht dat het leger de boeren hielp. Dat het ze bevrijdde van de paramilitairen. In mijn bataljon zeiden ze dat de paramilitairen de mensen uit Recetor hadden laten verdwijnen omdat het allemaal guerrillero’s waren.’
In de achttien maanden dat hij diende, voelde hij zich eenzaam. Nog steeds had hij niks van zijn vader, moeder, zus, tante en oom gehoord. Zoeken naar informatie leverde enkel vernedering op. ‘Iedereen kreeg familiebezoek, behalve ik.’
‘Iedereen kreeg familiebezoek, behalve ik’
Toen Yeison in 2004 naar huis mocht, trof hij zijn dorp verlaten aan. Meer dan 1.600 mensen – bijna de hele bevolking – waren gedwongen om huis en haard te verlaten. Twee jaar later kreeg hij bericht: niet ver van Recetor waren de stoffelijk overschotten van zijn vader en moeder gevonden.
Yeison was wantrouwig: waren ze het wel echt? Hij besloot tot een DNA-test. Het kostte twee jaar en talloze reizen naar de hoofdstad om die te krijgen. Uiteindelijk bleken het inderdaad zijn ouders en kon hij ze in 2009 begraven.
Maar zes jaar later moesten zijn ouders toch weer opgegraven worden. Er was een fout gemaakt: de botten waren vermengd met die van slachtoffers die in hetzelfde massagraf lagen.
Al die drama’s die bij elkaar komen
En zo zit het werkelijke drama van de verdwijningen ‘m in de optelsom van onmenselijke situaties. De verdwijning, de heilloze zoektocht, de eindeloze bureaucratie, de onzekerheid, de grote fouten met het identificeren van de lichamen.
‘Vaak weten we gewoon niet meer wat we moeten doen. Onze familieleden zijn vermoord door gewapende groepen. En dan gaat het openbaar ministerie ook nog eens zo slordig te werk bij het opgraven van hun stoffelijke resten,’ vertelt Yeison. ‘Hoe kunnen ze dan over waarheidsvinding spreken, als de staat zelf de dingen niet naar behoren kan doen?’
Inmiddels heeft Yeison zijn broer, ouders, oom en tante ook kunnen begraven. Van zijn zus nog steeds geen spoor: ze is een van de ruim twintig personen uit de gemeente Recetor die nooit zijn teruggevonden.
Al die obstakels die nog overwonnen moeten
Wil Colombia een lange geschiedenis van conflict afsluiten, dan moet dit beter. Diana Arango houdt zich daar namens de mensenrechtenorganisatie Equipo de Trabajo Forense y Asistencia Psicosocial mee bezig.
In plaats van monumenten en herdenkingen moet de staat alles op alles zetten om de vermisten te vinden, zegt ze. ‘In dit tempo duurt het nog tweehonderd jaar voordat alle verdwenenen zijn gelokaliseerd,’ aldus een van haar rapporten.
Jarenlang was het thema verdwijningen taboe. Dit komt grotendeels doordat de daders er zo weinig over loslaten. Het nieuwe vredesakkoord voorziet in een commissie die gaat uitzoeken welke rol de overheid, de guerrillero’s en de paramilitairen in het gewapende conflict speelden.
Een van de belangrijkste uitdagingen van de Unidad Especial para la Búsqueda de Personas Desaparecidas (Speciale Zoekeenheid Verdwenen Personen), die bij het vredesakkoord werd opgericht, is dan ook: het vertrouwen van de bevolking in de overheid te herstellen. Niet alleen is de overheid nalatig in de opsporing van de vermisten, ook is het amper mogelijk haar ter verantwoording te roepen.
‘Het is nu alsof je de beul vraagt om zijn slachtoffers op te graven’
Diana zegt het nog stelliger: ‘Het is nu alsof je de beul vraagt om zijn slachtoffers op te graven.’ Uit onderzoek blijkt namelijk dat de staat een grote rol speelde in de verdwijningen. Weliswaar lag de directe verantwoordelijkheid voor het grootste deel bij de paramilitaire groeperingen, maar acht op de honderd verdwijningen worden toegeschreven aan de staat.
Yeison liep hier ook tegenaan toen hij aandacht vroeg voor zijn zaak bij burgemeesters, lokale en nationale politici. ‘Soms kwamen we zo vaak langs dat ze ons niet eens meer te woord wilden staan,’ vertelt hij. ‘Veel politici hier hebben het niet over de slachtoffers, omdat ze liever geen bedreigingen willen ontvangen of in de problemen komen. Anderen houden zich liever bezig met projecten waar ze aan kunnen verdienen. Dat maakt het heel moeilijk.’
De inwoner van Recetor hoopt dat er op een dag een boek verschijnt over wat er in Casanare is gebeurd. ‘Opdat de wereld ervan hoort,’ zegt Yeison terwijl we voor het monument voor de 33 verdwenenen van Recetor staan. Acht jaar geleden werd deze gedenkplaat neergezet. Het moet bewustzijn over dit thema creëren, dat uit het collectieve geheugen van de Colombianen is gewist.
Met dit doel voor ogen voerde de actrice Luz Marina Bernal een paar weken geleden een zes uur durende performance uit op het centrale plein van Bogota, waarin zij de verdwijning van en de herinnering aan haar dierbaren tot uitdrukking bracht. Op deze karakteristieke plek in Bogota, naast het Paleis van Justitie, het Congres en de presidentswoning, gaf zij met andere mensen met verdwenen familieleden gestalte aan haar verlies.
Bij het aanbreken van de dag hoorden verbaasde voorbijgangers roepen:
Stil!
Ons brengen ze niet tot zwijgen!
Waar zijn ze?
Hebben ze ze laten verdwijnen?
Wie hebben dat gedaan?
De staat heeft het gedaan.
Stop de muziek, want daardoor hoor je de kogels niet!
Luz’ zoon werd slachtoffer van een buitengerechtelijke executie, nadat hij door militairen uit zijn huis in Soacha werd meegenomen en aan de andere kant van het land vermoord. Hetzelfde overkwam veel andere jonge Colombianen die verdwenen.
Zoals Luz zegt: ‘Het is belangrijk om een politiek precedent te scheppen en te laten zien dat wij nog steeds onze verdwenen dierbaren terugeisen die door het Colombiaanse leger zijn vermoord. Tegelijk is dit optreden voor ons een catharsis, een ontlading, van pijn en verdriet.’
Dit verhaal werd voor De Correspondent geschreven en is vertaald uit het Spaans door Valentijn van Dijk.
El ojo de dios
In Colombia brengt men de lichamen van de slachtoffers, die nog niet geïdentificeerd kunnen worden, naar medische universiteiten voor onderzoek. Ze worden ter beschikking gesteld aan de wetenschap, totdat een familielid het lichaam claimt. Lichaamsdelen met persoonlijke kenmerken zoals tattoos, markeringen op de botten, protheses of persoonlijke bezittingen (kettingen, ringen, brillen, etc) zijn van onschatbare waarde in het identificatieproces. Fotograaf Henry Agudelo bracht er een aantal op haast forensische wijze in beeld.
Lees ook:
De FARC heeft bijna al zijn wapens ingeleverd. Deze oud-strijders vertellen hoe ze nu integreren
Bijna alle FARC-strijders hebben hun wapens ingeleverd. Ze hebben een halfjaar geleden vrede gesloten met de Colombiaanse overheid. Oud-strijders die ik sprak, vertellen me hoe het is nu zij weer integreren in het normale leven, terwijl ze jarenlang vijand van de staat zijn geweest.
In Colombia begraven ex-strijders en slachtoffers de strijdbijl. Op het toneel
De Colombiaanse regering en de FARC sloten deze maandag een nieuw vredesakkoord. Ondertussen zoeken slachtoffers van het conflict naar wegen om tot verzoening te komen. Theater lijkt succesvol, zie ik bij drie toneelgroepen. ‘Dat zijn momenten waarin de ander zich in jou verplaatst.’
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
