Een droneoorlog wordt gevoerd vanuit de lucht. Maar wat gebeurt er op de grond?

Een man die al telefonerend over de rand van zijn balkon hangt, een jonge hond die de omgeving van het huis verkent, een oude vrouw die het zich nét gemakkelijk heeft gemaakt in een luie stoel onder een fruitboom. Het zijn taferelen die ik niet associeer met oorlog. Toch zijn deze beelden, uit de serie Two donkeys in a war zone, gefilmd door oorlogsdrones.

De serie is onderdeel van Collateral Visions, het project waarmee de Zwitserse kunstenaar Clément Lambelet dit jaar genomineerd is voor de Foam Talent Award. In elk onderdeel van dit werk stelt Lambelet de beeldtaal van een moderne observatietechniek ter discussie. Denk aan een full-body scan, een algoritme voor gezichtsherkenning en dus ook videobeelden van een dronepiloot.

De aanleiding voor Two donkeys in a war zone was een video van het Amerikaanse leger, gemaakt door een drone die een aanval op een IS-kamp volgt. Tussen twee explosies verschijnen, in een flits, twee grazende ezels in beeld.

Geraakt door het contrast tussen dit toonbeeld van onschuld en het oorlogsapparaat, besluit Lambelet consequent zijn aandacht te verschuiven: van het richtkruis naar de gebeurtenissen in de rest van het vlak.

Zo bekijkt hij talloze video’s. Telkens wanneer er een situatie verschijnt die niet strookt met zijn verwachtingen van oorlog, pauzeert hij de film. Vervolgens snijdt hij het beeld zodanig bij, dat het ontdaan wordt van alle grafische elementen die de oorspronkelijke functie van de video verraden. Ook de explosies knipt hij eraf.

Wat overblijft is een serie beelden van alledaagse momenten. Situaties waarin ik me - in tegenstelling tot de gebeurtenissen in de oorspronkelijke beelden - zonder veel moeite kan verplaatsen. Niet vreemd en ver weg, maar universeel en herkenbaar.

Op de stoel van de dronepiloot

Het werk van Lambelet maakt zichtbaar hoe weinig dronebeelden uitnodigen tot het verplaatsen in de mensen op de grond. Je kijkt langs het richtkruis, met het perspectief en de intentie van de dronepiloot. Als vanzelf leef ik, kijkend naar zo’n video, mee met de spanning van het zoeken naar een doelwit. Ik wacht op een explosie.

De spanning wordt vergroot, doordat ik - wegens het gebrek aan kleur en de lage resolutie van het beeld - nét niet goed kan zien wat er op de grond gebeurt. Terwijl mijn ogen proberen orde in de chaos aan te brengen, lijkt het alsof de dronepiloot dat ook doet. Het richtkruis beweegt zoekend heen en weer, van links naar rechts, nu omhoog, dan weer omlaag.

Zo dicteert het richtkruis niet alleen waarnaar mijn aandacht binnen het beeldvlak moet uitgaan, maar ook in welke van de twee partijen ik me dien te verplaatsen, aanvaller of slachtoffer.

Onder de appelboom

Toch zijn er maar twee simpele handelingen voor nodig om de aandacht radicaal te verschuiven en de asymmetrische aard van deze moderne vechtvorm voelbaar te maken. Door het stilzetten van de video en het bijsnijden van het beeld verplaatst Lambelet me van de stoel van de dronepiloot, naar die van de oude vrouw onder de appelboom.

Als het eenmaal zover is, kun je je nauwelijks beschermen, noch kun je terugvechten tegen een drone

De spanning van de jacht maakt plaats voor een zenuwachtige angst. Want hoewel een drone zich aankondigt door middel van een luid gezoem, zie je ‘m vaak niet. Het is moeilijk in te schatten wie hij op het oog heeft en wanneer hij zal toeslaan. Als het eenmaal zover is, kun je je nauwelijks beschermen, noch kun je terugvechten. De piloot daarentegen, is gevrijwaard van elk fysiek risico. Duizenden kilometers verderop beslist hij, op basis van de beelden die op zijn scherm verschijnen, over het lot van degenen die daarop voorkomen.

Of de veelgehoorde vergelijking met een videogame inderdaad hout snijdt is de vraag, maar dat het bekijken van de werkelijkheid via het oog van een drone verschilt van de eigen directe waarneming staat buiten kijf. Dit blijkt uit de beelden van Lambelet. Een greep uit dezelfde werkelijkheid, maar goed voor een totaal ander begrip van de situatie.

In de discussie rondom de functionele esthetiek van dronevideo’s staat de dronepiloot tot op heden centraal. Maar de piloot is niet de enige die zijn begrip van de aanval op die beelden baseert. Regelmatig zijn de media, bij gebrek aan ander materiaal, ook op deze beeldvorm aangewezen. Als gevolg rust het maatschappelijk draagvlak voor het uitvoeren van droneaanvallen, op beelden die tot in de puntjes abstraheren en rationaliseren wat er eigenlijk plaatsvindt: een oorlog.

Het werk van Lambelet maakt zichtbaar hoe problematisch dat is en kan gelezen worden als een verzet tegen de dehumaniserende werking van dronebeelden. Want ook al weten we allang dat beelden niet inwisselbaar zijn met de realiteit die ze representeren, toch hebben we eens in de zoveel tijd werk als dat van Lambelet nodig om te ervaren wat dat betekent.

Meer lezen?