Wat staat er op het spel bij het Koerdische referendum voor onafhankelijkheid?

Het is de droom van vrijwel iedere Koerd: een onafhankelijke staat. En als het aan de president van de semi-autonome Koerdische regio in Irak ligt, komt die droom zo snel mogelijk uit. In juni kondigde Masoud Barzani een referendum aan, deze maandag vindt het vrijwel zeker plaats.

Eén probleem: heel veel landen zijn fel tegen. Vooral in de regio.

Amerika vreest dat het referendum de spanning in de regio onnodig onder druk zet en IS in de kaart speelt. Dus deed het land met Britse diplomaten en VN-afgevaardigden een voorstel om het referendum twee tot drie jaar uit te stellen. Dit in ruil voor steun bij de onderhandelingen met de Irakese regering.

Barzani wilde er niets van weten. Voor een alternatief is het te laat, reageerde hij, dus het referendum gaat gewoon door.

Ondertussen nemen de spanningen toe. De Irakese premier Haider al-Abadi noemde het referendum ‘illegaal’ en dreigde met militair ingrijpen. Turkije hield afgelopen maandag een militaire oefening aan de grens met de Iraaks-Koerdische regio. En Iran dreigt de grens te sluiten als het referendum doorgaat.

Waarom ligt dit referendum zo gevoelig?

Waarom willen de Irakese Koerden onafhankelijkheid?

Sinds de opdeling van het Ottomaanse Rijk na de Eerste Wereldoorlog leven de Koerden verdeeld over voornamelijk Irak, Iran, Turkije, en Syrië. Ze werden daar door de jaren heen veelvuldig en zwaar onderdrukt.

Na het brute optreden van Saddam Hoessein tegen de Irakese Koerden stelden Amerika, Frankrijk en Groot-Brittannië in 1991 daarom een veilige zone in. De Noord-Irakese regio ontwikkelde zich sindsdien tot een semi-autonome staat met een eigen parlement, ministerie en leger.

Nu IS bijna verslagen is, schrijft president Barzani gewoon het referendum uit

De laatste jaren kwamen de Koerden vaak in het nieuws bij de strijd tegen Islamitische Staat. Koerdische peshmergastrijders speelden een belangrijke rol in de bestrijding van het kalifaat. Sindsdien zijn ze een van de effectiefste en betrouwbare partners in de strijd tegen IS.

Maar goed, onafhankelijk zijn ze dus niet. Zo controleert de regering in Bagdad het Koerdische luchtruim, kan de Koerdische regering geen leningen afsluiten tegen aanvaardbare rentetarieven en mogen ze geen wapens kopen zoals door de VN erkende lidstaten dat doen.

Daar houdt de afhankelijkheid niet op. Zo hebben de Koerden recht op 17 procent van de olie-inkomsten van het land, maar draaide de Irakese regering geregeld de geldkraan dicht uit protest tegen het rechtsstreeks verkopen van olie en gas aan Turkije. Toen de olieprijs vanaf 2014 daalde, werden de Koerden vaak helemaal niet betaald. Hierdoor liep de schuld van de regio op tot 20 miljard dollar.

De Koerden verzetten zich hier al jaren tegen. Langlopende onderhandelingen over de onafhankelijkheid met de Irakese regering liepen op niets uit. Maar nu IS bijna verslagen is in Irak en de Koerden daarbij hun machtspositie in de regio hebben versterkt, schrijft president Barzani gewoon het referendum uit.

Maakt het referendum een kans?

Hoewel het ja-kamp volgens peilingen van het Kurdish Knowledge Center een ruime overwinning zal behalen, brengt de uitslag de onafhankelijkheid geen stap dichterbij. Dat zegt Michael Knights van het Washington Institute for Near East Policy.

‘Het referendum is niet bindend en er is in de Irakese grondwet geen mechanisme dat toestaat dat een deel van het land zich afscheidt,’ vertelt Knights. ‘De internationale gemeenschap steunt de Koerdische verklaring ook niet.’ Het laat zodoende vooral zien dát de Koerden onafhankelijkheid willen, maar dat was al lang bekend. En vrijwel niemand ontkent nog dat ze dit binnen afzienbare tijd ook zullen zijn.

Volgens Knights gaat het referendum vooral over binnenlandse politiek: ‘Voor president Barzani is het een manier om de reputatieschade van de afgelopen jaren te herstellen. Door het lang gedroomde referendum uit te schrijven, vindt Barzani zichzelf politiek gezien opnieuw uit.’

Dat is vooral belangrijk met het oog op de verkiezingen van 1 november, waar de Irakese Koerden zowel een nieuwe president als een nieuw parlement kiezen. De nationalistische golf die het referendum in gang zette, speelt de heersende machthebbers, in de eerste plaats het gezicht van het referendum Barzani, in de kaart. Want politici die het referendum steunen, zullen volgens Knights goede resultaten behalen bij de verkiezingen.

Waarom is iedereen dan toch zo fel tegen?

Ook de felle reacties van tegenstanders worden voornamelijk ingegeven door binnenlandse belangen, zegt Knights. ‘Het probleem met Irakese leiders is dat niemand premier wil zijn op het moment dat Iraaks-Koerdistan formeel een onafhankelijke staat wordt. Die premier zal voor altijd worden herinnerd als de man die Irak opdeelde.’

Met de Irakese verkiezingen van april 2018 in aantocht, kan premier Abadi dat niet gebruiken. Zijn parlement heeft het referendum vorige week dan ook ongrondwettelijk verklaard. Abadi heeft toestemming gegeven ‘alle maatregelen’ te nemen om te verhinderen dat het plaatsvindt.

Dat veroorzaakt vooral wrijvingen in en rond de oliestad Kirkuk, waar zowel Koerden, Turkmenen als Arabieren wonen en die buiten de Koerdische regio valt. Toen het Irakese leger daar in 2014 op de vlucht sloeg voor IS, namen de peshmerga de stad in. Sindsdien bestrijden ze samen met het Irakese leger en sjiitische vrijwilligersmilities tegen IS, maar de spanning loopt geregeld op.

Zo hebben sjiitische milities laten weten militair te reageren als het referendum ook in Kirkuk wordt gehouden, stelt de BBC. Barzani liet daarop weten dat de inwoners van Kirkuk gewoon kunnen stemmen en dat hij niet zal schromen geweld in te zetten als zij worden aangevallen.

Net als de Irakezen hebben de buurlanden veel te verliezen bij geweld

Toch denkt Knights niet dat er gewelddadigheden zullen uitbreken. ‘De Irakese leiders hebben de steun van de Koerden nodig in de aanloop naar de verkiezingen. Ze hebben 165 zetels nodig om de premier te leveren en de Koerden bezitten er 60. De dag na het referendum zitten ze gewoon weer met elkaar te onderhandelen.’

Binnenlandse politieke belangen zijn volgens Knights ook de voornaamste drijfveer van de harde Turkse en Iraanse opstelling. Beide landen willen niet dat Koerden in hun land ook het idee krijgen dat onafhankelijkheid een optie is. De geuite dreigementen zijn dan ook vooral aan hen gericht, denkt Knights.

Zijn argument: net als Irak hebben de buurlanden van de Iraaks-Koerdische regio veel te verliezen bij geweld. Turkije is een belangrijke handelspartner van de Koerden. Zo worden er per dag 600.000 vaten olie uit de regio zonder tussenkomst van Bagdad via Turkse pijpleidingen naar de Middellandse Zee vervoerd. Ook de Iraniërs en de Irakese sjiitische milities zullen na het referendum inbinden, verwacht Knights. De Koerden zijn goed bewapend en hebben de regio strak onder controle.

Verandert er dan nog iets?

De harde woorden van de afgelopen weken laten zodoende vooral zien dat niemand gezichtsverlies wil leiden. Maar door die harde woorden en onderlinge provocaties lopen de spanningen wel op.

Reden voor de Verenigde Naties en westerse landen om bezorgd te zijn en met een alternatief voorstel te komen. Opvallend is ook de kritiek binnen Iraaks-Koerdistan zelf. Verenigd in de Not for Now-beweging keren politici, journalisten en jongeren zich tegen de stemming van maandag. Zij stellen dat de heersende partijen het referendum misbruiken om er beter van te worden, en wijzen op het ontbreken van een democratisch kader dat nodig is voor een onafhankelijke natie.

Dat roept een spannende vraag op. Wie wordt de baas in een toekomstig onafhankelijk Iraaks-Koerdistan? De oude leiders die het land de onafhankelijkheid brachten, maar nu de macht verdeeld hebben? Of is er ook ruimte voor de jonge generatie die op veel punten anders denken?

In de korte periode tussen het referendum en de verkiezingen van 1 november zal deze vraag geregeld terugkomen. En uiteindelijk zal het antwoord – en niet het referendum van maandag – de toekomst van de Irakese Koerden bepalen.

Lees ook: