Hoe de Nederlandse overheid een varkensboer tevergeefs het zwijgen op probeerde te leggen

In de lente van 2012 valt er bij Jack Gommers in het Brabantse Oosteind een brief door de bus. Er staat niets op, ook geen afzender. Gommers maakt de envelop open en staart verbaasd naar de inhoud.

Daar, in zijn hand, ligt de informatie waar hij al tien jaar naar zoekt. Twee A4’tjes met tabellen waar Gommers rechtszaken voor aanspande, bijna iedere Nederlandse overheidsinstantie over aanschreef en al zijn vrije tijd voor opofferde. Documenten die volgens ministers en staatssecretarissen niet kúnnen bestaan.

Gommers werd vaak geschoffeerd in die tien jaar. ‘Niet geheel fris in de bovenkamer,’ noemde een politiefunctionaris hem. ‘Geestelijk verminderd toerekeningsvatbaar,’ schertsten ambtenaren van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). Gommers zou in complotten geloven en kruistochten voeren tegen imaginaire vijanden.

Maar nu had hij zijn gelijk letterlijk in handen. De documenten bestonden wél.

Slachtoffer van een doofpotaffaire

Het afgelopen jaar brachten we vele dagen door met Jack Gommers. Bij hem thuis, tijdens hoorzittingen, op bezoek bij laboratoria.

We kwamen de oud-varkensboer op het spoor tijdens ons onderzoek naar de MPA-affaire. In 2002 kwam het verboden hormoon MPA in de menselijke voedselketen en in het voer van miljoenen varkens terecht. De afgelopen twee dagen publiceerde De Correspondent verhalen over de manier waarop de Nederlandse overheid informatie over de gezondheidsrisico’s voor zich hield en hoe het Ierse farmaceutische bedrijf Wyeth de troep de wereld in bracht.

Diezelfde MPA-affaire verwoestte Jack Gommers’ leven. Zijn bedrijf, zijn huis, zijn spaargeld, hij raakte het allemaal kwijt.

De overheid heeft het allemaal gedoogd

De eerste keer dat we hem spreken, merken we dat Gommers soms warrig praat. Hij blijft staccato zijn conclusies herhalen. ‘Het moest allemaal de doofpot in,’ is er zo een. Een ander: ‘De overheid heeft het allemaal gedoogd.’

Wat hij ook vaak zegt is: ‘Ik heb het zwart op wit.’ En daar is geen woord van gelogen. Want alles heeft Gommers minutieus gedocumenteerd. ‘Ik moet alles kunnen staven, want ik kan het wel zeggen…maar daarmee kom je nergens.’

Iedere mail en brief, elk telefoongesprek en persoonlijk gesprek: alles heeft hij vastgelegd en opgeslagen. In zijn huis liggen tientallen ordners over de zaak, verspreid over verschillende kamers en de schuur. Op vele van de duizenden pagina’s dossiers zitten post-its waar hij in uitroeptekens commentaar bij schreef. ‘DAT IS NIET WAAR!’, ‘ONZIN!’, ‘LEUGEN!’.

Maar Gommers is geen dwaallicht, bleek al snel. Gommers is een man die het gelijk dat hij heeft maar niet krijgt.

Een boerderij onder toezicht

De hele MPA-affaire begint met de doodgeboorte van biggen. Op een boerderij in Boxtel worden de zeugen ook niet meer zwanger. Ze hebben allerlei afwijkingen aan hun baarmoeder.

Al snel blijkt dat dit het gevolg is van serieuze hoeveelheden hormoon MPA in hun voer. Dat is niet de bedoeling. Dit hormoon hoort alleen thuis in pillen tegen baarmoederproblemen en overgangklachten van het farmaceutische bedrijf Wyeth.

Gommers is een van de duizenden varkensboeren die zijn beesten nietsvermoedend dit hormonenvoer voorschotelde. Allebei zijn bedrijfslocaties zijn op 9 juli 2002 onder toezicht geplaatst door de Algemene Inspectie Dienst (AID).

Na varkensonderzoek door diezelfde dienst krijgt Gommers slecht nieuws: bij één van de twintig geteste dieren zijn restanten van het hormoon MPA aangetroffen. Dit betekent volgens de AID dat zowel het voer als zijn varkens zijn besmet.

De gevolgen van die conclusie zijn verstrekkend. Mogelijk al Gommers’ 4.000 varkens moeten vernietigd worden, aldus het ministerie van Landbouw. Want als je de Europese wet strikt naleeft, mag dit vlees niet meer de schappen in. Het kwam immers in aanraking met besmet voer.

De overheid biedt gedupeerde boeren aan de besmette dieren voor een laag bedrag over te nemen. Schade beperken, besmette dieren ruimen en weer business as usual, dat is de lijn.

De rekening, geen uitslagen

Gommers tekent voor de opkoop, maar besluit de regeling pas definitief te accepteren als vaststaat dat zijn bedrijf ook écht met farmaceutisch afval is besmet. De varkensboer gaat dit enorme verlies niet nemen op basis van één positieve uitslag. Hij is pas akkoord als een tegenonderzoek naar zijn varkens eenzelfde besmetting laat zien.

In reactie op zijn eis, bericht de AID dat de monsters van zijn twintig dieren er niet meer zijn. De karkassen van de dieren zijn ook al vernietigd. Terwijl die juist bewaard moeten worden voor als er een aanvraag voor een tegenonderzoek ligt. En zo’n aanvraag ligt er nu.

Wat is er makkelijker dan mij gewoon de uitslagen van mijn eigen dieren te geven?

Wat Gommers nog achterdochtiger maakt: ondanks herhaaldelijk aandringen, krijgt hij de resultaten van al die uitgevoerde testen maar niet toegestuurd. ‘Wat is er makkelijker dan mij gewoon de uitslagen van mijn eigen dieren te geven?’

De AID zegt hem dat de typeringen ‘positief’ en ‘negatief’ volstaan, maar Gommers wil precies weten hoe het zit: ‘Als iets negatief is, verwacht je dat er ergens een formulier bestaat waarop een nul wordt ingevuld.’

Omdat de varkensboer onder toezicht staat, moet hij vanaf dan al zijn varkens individueel laten testen voordat hij ze verkopen mag. Gommers blijft vragen om resultaten. Maar krijgt ze nooit.

Wel ontvangt hij op 26 maart 2003 een factuur van 6.197,66 euro voor het ‘slachten en in onderzoek nemen van zeugen op MPA.’ Gommers laat de Rijksdienst voor Vee en Vlees (RVV) weten alleen te willen betalen als er ook laboratoriumresultaten worden verschaft. De factuur wordt hem kwijtgescholden.

‘Wat mocht ik nou precies niet weten?’

‘Een boer met hormonen’

Op 21 juli 2004 geeft het ministerie van Landbouw Gommers’ onder toezicht geplaatste boerderij weer vrij. Met zijn ooit bloeiende bedrijf gaat het dan niet goed meer. Grote slachterijen nemen zijn varkens niet meer af. ‘Ik was nu een boer met hormonen,’ zegt hij.

Zijn eigen theorie over de affaire is dan al volledig veranderd. Aanvankelijk dacht Gommers dat hij veel te streng is behandeld en dat het allemaal wel meeviel met die hormonen. Nu denkt hij dat de overheid de affaire tot een incident wilde reduceren, dat het schandaal veel groter is dan bekend mag worden.

Een geheim rapport van de nationale politie (KLPD) dat 31 januari 2005 uitlekt voedt zijn achterdocht. Het rapport is kraakhelder: milieucriminaliteit is in Nederland veel groter dan gedacht en de varkenshouderij is ‘een van de grootste afvalverwerkers van Nederland. Valsheid in geschrifte en fraude zijn dan ook meer regel dan uitzondering.’

De overheid is volgens de landelijke politie in veel zaken zelfs medeplichtig; ‘de bestuurlijke integriteit’ blijkt in meer dan de helft van de onderzochte milieufraudezaken danig aangetast. Economische belangen en de ‘verwevenheid van de veehouderijsector met de politiek’ zouden ervoor zorgen dat ‘sommige milieudelicten bewust worden gedoogd en gefaciliteerd.’

In tegenstelling tot wat de overheid zegt, concludeert de KLPD dat de volksgezondheid in het geding is geweest door MPA. En niet alleen met dat hormoon, maar ook met 17-beta-oestradiol, die volgens het rapport ‘bewezen’ kankerverwekkend is.

‘De symptomen als gevolg van directe blootstelling aan MPA doen zich voor op het gebied van de voortplanting, menstruele cyclus, geslachtsorganen, urinewegen, hart en bloedvaten, maagdarmkanaal, huid, slijmvliezen en geestelijk welzijn. De risico’s bestaan zelfs bij geringe doses, en voor geen enkele stof kan een kritische drempel worden vastgesteld.’

‘De overheid gedoogt’

Het rapport slaat in als een bom. En niet alleen bij Gommers.

Zelfs het toenmalige kabinet komt erdoor in de problemen. Het rapport is als ‘vertrouwelijk’ bestempeld: het parlement komt pas achter het bestaan van het document door een lek naar de pers. Vanwege ‘opsporingsbelangen’ heeft minister van justitie Piet-Hein Donner het rapport in een bureaula laten liggen.

Nu de bestuurlijke integriteit ter sprake kwam moest alles de doofpot in

Kamerleden mogen tijdens debatten niet uit het rapport citeren. ‘Politici kregen zwijgplicht,’ concludeert Gommers. ‘Nu de bestuurlijke integriteit ter sprake kwam, moest alles de doofpot in.’ Hoe dan ook, na het debat zal nooit duidelijk worden wat er precies speelde in Den Haag rondom de MPA-affaire.

Voor Gommers is het duidelijk dat de politiek steken liet vallen: ‘Een milieurechercheur had uiteindelijk het lef om op te tekenen dat de overheid geregeld medeplichtig is bij milieucriminaliteit. Die doet dat niet zonder bewijs.’

De toezichthouder maakt zich zorgen

In het voorjaar van 2012 ging de varkenshouderij van Gommers failliet. Er zijn dan bijna tien jaar aan openbaarheidsverzoeken, afwijzingen, aangiften, processen-verbaal, rechtszaken en hoorzittingen verstreken. Al die tijd was Gommers op zoek naar de testresultaten van zijn varkens.

Ook na het faillissement gaat Gommers door. Hij dient een klacht in bij de Nationale Ombudsman. Dat zet zaken in beweging.

Op 12 mei 2012 krijgt hij een informeel bezoek van twee ambtenaren van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit, lezen we in een agenda. ‘Een fijn, vertrouwelijk keukentafelgesprek,’ herinnert Gommers zich, waarin - weliswaar informeel - erkend wordt dat er fouten zijn gemaakt in de afhandeling van zijn zaak. De verschillende inspectiediensten werkten destijds langs elkaar heen, is vrij vertaald de conclusie van het gesprek.

Later zal blijken dat op dezelfde dag, om kwart voor tien ‘s avonds, een hoge ambtenaar van de NVWA een dringende mail aan zijn medewerkers stuurt. Hij maakt zich zorgen over hoe er al die tijd met Gommers is omgegaan.

‘Een slechte zaak,’ noemt de ambtenaar het feit dat Gommers binnen de organisatie als ‘geestelijk verminderd toerekeningsvatbaar’ bekendstaat. Want: ‘Als je weet dat zijn [Gommers, red.] verhaal betrekking heeft op de MPA-affaire, er ineens toch een kern van waarheid in lijkt te zitten.’

Gommers is geen gek maar een risico, is de boodschap. Tijd om deze man de transparantie te bieden waar hij om vraagt. Want, zo beargumenteert de hoge ambtenaar: ‘De NVWA (en onze minister) [loopt] risico’s indien procedures niet gevolgd zouden worden.’

Kort daarna valt er bij Jack Gommers een envelop door de bus, zonder afzender.

Het zijn laboratoriumuitslagen van varkens.

Het gaat om de eerste twintig afgevoerde dieren van zijn bedrijf.

In alle varkens is MPA aangetroffen.

Wat twee A4’tjes vertellen

De papieren tonen niet alleen aan dat al zijn varkens besmet waren én dat de resultaten wél bestaan, ze zijn voor Gommers opnieuw bewijs dat de affaire veel groter is dan het officiële verhaal vertelt.

Dat verhaal gaat zo. Het hormoonafval kwam in drie verschillende soorten veevoersporen terecht. De meeste zorgen gingen uit naar het eerste spoor, het zogenoemde ‘brijvoerspoor.’ Via dit ‘natte voer’ zouden de varkens de hoogste concentraties MPA hebben binnengekregen. Dit spoor omvatte 59 varkensboerderijen.

Bij de bedrijven uit spoor 2 en 3 - de zogenoemde droog- of mengvoerstroom - zou alleen het voer besmet zijn en niet de dieren. Daar was het besmette suikerwater van Wyeth immers meer verdund met ander voer dan in het eerste spoor. Dit spoor leidde naar duizenden varkenshouderijen.

De overheid benadrukte keer op keer dat de varkens uit spoor 2 en 3 niet besmet waren. In de woorden van Landbouwminister Cees Veerman: ‘Vervolgens is het nooit aanwezig gebleken in het vlees van de dieren die dat mengvoer hebben gegeten. Nooit!’

De lijst van Gommers bewijst dat die lezing van de affaire niet klopt. Twintig van Gommers’ dieren zijn onderzocht. Tien vleesvarkens, vijf zeugen en vijf biggetjes. Alle waren besmet met MPA.

Twintig van Gommers’ dieren zijn onderzocht. Alle waren besmet met MPA

De volwassen dieren van Gommers, de varkens en de zeugen, werden namelijk gevoerd met het brijvoer uit spoor 1. Maar de biggetjes kregen ander, zogenoemd droogvoer van een leverancier uit spoor 3. Een leverancier die Gommers na de hele affaire notabene nog heeft gecompenseerd voor het leveren van vervuild voer. Ook daar heeft Gommers bewijs van. Kortom, de besmette biggetjes konden niet in spoor 1 zitten maar zaten in spoor 3, waar volgens de instanties geen besmette dieren in zijn gevonden.

Dat er iets aan de hand was met de besmetting op Gommers’ bedrijf, blijkt ook wel uit het feit dat Nederlandse instanties de resultaten van zijn varkens nooit aan de Europese Commissie hebben doorgegeven. Brussel is nooit op de hoogte gesteld van één van de besmette dieren van Gommers. Daartoe zijn ze wel verplicht.

Gommers krijgt - een beetje - gelijk

Gommers strijdt door. ‘Dit gaat over meer dan geld,’ zegt hij. ‘Ook over de erkenning dat het gewoon foute boel was.’

Staatssecretaris Sharon Dijksma (Economische Zaken) denkt daar anders over. In maart 2013 meldt zij de Tweede Kamer dat de zaak-Gommers volgens protocol is afgehandeld. 

Laboratoriumuitslagen werden volgens Dijksma destijds na vijf jaar vernietigd, dus nu zijn ze er sowieso niet meer. Binnen de bewaartermijn zijn ze opvraagbaar. Maar, schrijft de op zijn minst slecht geinformeerde Dijksma, ‘niet meer duidelijk is of de betreffende varkenshouder dat destijds ook heeft gedaan.’

In november 2013 is er eindelijk een formele instantie die deze ambtelijke waanzin veroordeelt. In een scherp rapport oordeelt de Nationale Ombudsman dat het ministerie van Economische Zaken, waar de NVWA onder valt, ‘de vereiste transparantie geschonden’ heeft.

‘Wat opvalt is dat verzoeker vanaf het moment dat hij het reservemonster wilde laten onderzoeken nooit de door hem verlangde duidelijkheid heeft gekregen over de uitslagen en uitgevoerde onderzoeken.’

Dijksma’s conclusie dat de overheid niets valt te verwijten, wordt hard weersproken. Haar ministerie wordt aanbevolen ‘alsnog openheid te geven’ en te overwegen Gommers ‘te compenseren voor zijn schade.’

Het ministerie trekt zich weinig aan van het advies. ‘De Ombudsman heeft geen enkele formele inspraak,’ zegt Gommers erover. ‘Het is geen rechter.’

Wel worden er afspraken gemaakt tussen de NVWA en Gommers. Tijdens de eerste afspraak meldt plaatsvervangend hoofdinspecteur Harry Kamphuis van de NVWA dat hij het Ombudsmanrapport ‘nog niet gelezen heeft.’

Een volgende afspraak bij Gommers thuis wordt afgebeld door Kamphuis. De reden volgens Gommers: hij moet op die dag een zware kast verzetten bij zijn schoonmoeder. De ambtenaar doet dit verhaal bij monde van een woordvoerder af als ‘klinkklare onzin’, maar geeft geen uitleg.

‘Ik weet dat ik voor de gek gehouden wordt,’ zegt Gommers. ‘Uitgelachen.’

Ook één van de directeuren van de NVWA, Ineke Thien, is er weinig aan gelegen het advies van de Ombudsman te respecteren. Een mailwisseling tussen haar en Gommers spreekt boekdelen. Na de publicatie van het rapport mag Gommers vijf vragen stellen. De NVWA antwoordt met nietszeggende of zelfs aantoonbare foute antwoorden. 

‘U geeft zelf aan met een schone lei verder te willen gaan,’ meldt Thien aan Gommers op 2 mei 2014. ‘Daarvoor is het imperatief dat u het verleden voor wat betreft uw zaak laat liggen.’

Nu de overheid nog...

Maar de oud-varkensboer stopt niet. Op 27 mei 2017 wonen we een hoorzitting bij van Gommers bij de Raad van State. Het is een beroep tegen een besluit waarin ontkend wordt dat er nog documenten te vinden zijn over zijn bedrijf.

Voor ons lijkt duidelijk dat er vanuit de Nederlandse overheid geen enkele beweging meer zal komen in zijn zaak. Maar het pleidooi van Gommers is hetzelfde: hij wil officieel, niet via een brievenbus, alle resultaten van alle testen die er op zijn dieren zijn uitgevoerd. Van twee jaar bedrijfsquarantaine. Als niet, dan wil hij de opdrachten tot vernietiging van die uitslagen.

De afgevaardigde van Economische Zaken draait voor de zoveelste keer het riedeltje af. ‘Wij zijn toch weer aan het zoeken geslagen, maar opnieuw is er niets meer gevonden,’ aldus de ambtenaar. ‘We hebben alles gedaan wat mogelijk is.’

Hoe houdt Gommers het vol? Deze bureaucratische mallemolen?

Als er überhaupt nog ergens documenten van Gommers zijn, dan heeft het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) ze, wordt Gommers verteld. Bij datzelfde instituut kreeg Gommers ruim een jaar eerder te horen dat hij juist bij Economische Zaken moet zijn.

Hoe houdt Gommers het vol? Deze bureaucratische mallemolen?

De Raad van State verklaart Gommers’ bezwaar ongegrond. Als blijkt dat een instantie een document niet meer kan vinden,’ stelt de Raad van State, is het ‘in beginsel aan degene die om informatie verzoekt om aannemelijk te maken dat [...] dat document toch onder het bestuursorgaan berust.’ En dat heeft Gommers in het oordeel van de raad onvoldoende gedaan. Ondanks zijn brievenbusuitslagen. Ondanks de aanbeveling van de Ombudsman.

Toch is Gommers in zijn nopjes. In de uitspraak is nog een keer bevestigd, ‘zwart op wit door de staatssecretaris van Economische Zaken,’ dat de twintig uitslagen die hij door de brievenbus ontving bij zijn varkens hoorden.

Ook staat er ‘zwart op wit’ dat diezelfde staatssecretaris erkend heeft dat Nederland tijdens de MPA-affaire een zogenoemde ‘actiegrens’ hanteerde. Ofwel: dat testen pas positief waren vanaf een bepaalde aangetroffen waarde, in dit geval alles boven 1 ppb.

En daar denkt hij mee verder te kunnen. ‘De Europese richtlijnen zijn duidelijk. Het mag er gewoon niet in zitten,’ zegt hij. ‘De actiegrens is 0. Dat is de letter van de wet. Mijn vraag aan de Europese Commissie is simpel: mocht Nederland wel zo’n actiegrens gebruiken?’

‘Eigenlijk is ieder antwoord voor mij goed. Als het niet mag, dan heeft Nederland zich niet aan Europese wetgeving gehouden. Als het wel mag, dan houdt de Europese Commissie zich niet aan de eigen wetgeving en dan kan ik naar het Europese Hof van Justitie.’

‘Als je een kind verliest, denk je eraan’

We zitten in de woonkamer bij Gommers en zijn vrouw en spreken over de strijd die nu al vijftien jaar duurt. Waar toch zijn onuitputtelijke motivatie vandaan komt? We praten over het overlijden van zijn dochter Bianca, die in het voorjaar van 2013 uit het leven stapte. Ze was diabetespatiënt en had stemmingswisselingen.

Sinds het verlies van zijn dochter krijgt hij de pagina’s mogelijke bijwerkingen en gezondheidsrisico’s van MPA niet meer uit zijn hoofd. Depressie, diabetes. Het ministerie van Landbouw stuurde ze hem nog op in 2002, om aan te tonen dat de Europese regels niet voor niets zo streng waren. ‘Het staat er allemaal, zwart op wit,’ bekent hij. ‘Dus als je een kind verliest, denk je daaraan.’

Nee, het valt niet te zeggen of Gommers dochter door de hormonen richting suicide is gedreven. Hij benadrukt dat het te ver gaat om de hormoonzwendel in direct verband te brengen met het overlijden van Bianca.

Maar dat er helemaal geen relatie bestaat, is voor Gommers net zo onzeker. ‘Als je rookt wil dat niet zeggen dat je longkanker krijgt en andersom, als je longkanker hebt wil dat niet zeggen dat het door het roken komt. Maar het verband betwist niemand.’

Ook voor haar vervolgt hij nu zijn strijd in Brussel. ‘Als zoiets in je eigen gezin gebeurt, dan groeit de motivatie om te weten wat er in godsnaam aan de hand is geweest.’

Wanneer het klaar is? ‘Ik stop nog liever vandaag dan morgen,’ zegt hij. ‘Maar als ik vandaag stop, heb ik ook vandaag verloren.’

De NVWA laat in een reactie op dit artikel weten dat Gommers de labuitslagen die hij ‘in zijn brievenbus vond nooit heeft willen laten zien aan de NVWA.’

Lees ook: