Op een regenachtige novemberdag verzamelen honderden Kosovaren zich in Pristina. Gespannen luisteren ze naar de uitspraak van een rechter in Den Haag, live uitgezonden op groot scherm. Muisstil is het, totdat de woorden ‘niet schuldig’ klinken.
Het gejuich dat volgt, schalt door de straten van de hoofdstad. Mensen vliegen elkaar om de hals, een man huilt en vuurwerk knalt de lucht in: hún leider komt naar huis.
Eind november 2012 werd Ramusj Haradinaj na hoger beroep vrijgesproken door de rechters van het Haagse Joegoslaviëtribunaal. De voormalige commandant van het Kosovo Bevrijdingsleger (UÇK) was aangeklaagd wegens oorlogsmisdaden tegen Serviërs en andere etnische minderheden, eind jaren negentig. Maar voor de aanklacht dat hij opdracht zou hebben gegeven om deze burgers te martelen, verkrachten, vermoorden en verdrijven, was volgens de rechters te weinig bewijs.
‘Eindelijk gerechtigheid,’ klonk het vijf jaar geleden in Kosovo. De meeste Kosovo-Albanezen zagen in de acties van het UÇK namelijk niets anders dan een noodzakelijke verdediging tegen de militairen en paramilitairen uit Servië, die hun land etnisch zouden hebben willen zuiveren.
‘Een gotspe,’ vonden aan de andere kant de Serviërs. Volgens hen was de vrijspraak nieuw bewijs dat het Joegoslaviëtribunaal een politiek instituut is dat showprocessen voert tegen Serviërs. Want hebben de Kroaten, Bosnische moslims en Kosovo-Albanezen niet net zo goed oorlogsmisdaden gepleegd?
Het gigantische belang van het Joegoslaviëtribunaal
Vandaag, op 22 november, wordt Ratko Mladić in Den Haag berecht, de Bosnisch-Servische generaal die verantwoordelijk wordt gehouden voor de genocide in de moslimenclave Srebrenica. Over een week volgt nog de uitspraak in hoger beroep tegen zes Kroatische politieke en militaire leiders. Daarna zijn alle aangeklaagde oorlogsmisdadigers berecht, en zal het Joegoslaviëtribunaal na ruim 24 jaar zijn deuren sluiten.
Er zijn dan 161 rechtszaken gevoerd – een unicum in het internationaal strafrecht. Nooit eerder zijn zoveel kopstukken uit een oorlog berecht voor een internationaal tribunaal, nooit eerder zijn de internationale conventies en verdragen over de grenzen van oorlog voeren en het bestraffen van misdaden zo uitvoerig in de praktijk getoetst.
Nu de laatste vonnissen worden uitgesproken, is het tijd om de balans op te maken:
- Wat waren de verwachtingen bij de oprichting van dit instituut, en in hoeverre heeft het deze kunnen waarmaken?
- Is er sprake van gerechtigheid voor de slachtoffers op de Balkan?
- En hebben de berechtingen van de oorlogsmisdadigers geleid tot verzoening tussen de etnische groepen?
Wij volgden het tribunaal het afgelopen half jaar van binnenuit en spraken met medewerkers van het eerste uur: onderzoekers, rechters, de hoofdaanklager. Hoe kijken zij terug op hun rol als pionier in het internationaal strafrecht, en wat zijn de belangrijkste lessen die zij hebben getrokken?
De oprichting en zware taak van het gerechtshof
Terug naar het begin. In februari 1993 besloot de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties een vuist te maken tegen de politieke en militaire leiders die Joegoslavië in oorlog hadden gestort. Voor het eerst sinds de tribunalen in Neurenberg en Tokio zou een strafhof worden opgericht dat actief onderzoek zou doen naar oorlogsmisdaden en de verdachten daarvan voor het gerecht zou slepen.
Hiermee wilde de internationale gemeenschap een duidelijke boodschap uitzenden: geen misdadiger zou vrijuit gaan. De Veiligheidsraad hoopte daarmee de oorlog een halt toe te roepen – de gevechten waren nog in volle gang; de etnische zuivering in Srebrenica, waar Mladić vandaag voor wordt berecht, had nog niet plaatsgevonden.
‘Ik trad toe tot Team 1,’ vertelt Bob Reid, de voormalige politieagent uit Australië die als een van de eerste onderzoekers in 1994 in Den Haag kwam werken. ‘Maar er was destijds ook maar één team.’
Aan de muur van zijn kantoor hangt een grote kaart van de Balkan, op zijn bureau staat een vlaggetje van de Verenigde Naties. ‘We moesten echt alles zelf uitvinden: er lag geen draaiboek. De VN geloofden zelf volgens mij niet eens dat we zouden functioneren. Het plan was uit idealisme geboren, maar of het ook in de praktijk zou gaan werken was nog maar de vraag.’
Het spannende onderzoeken op de Balkan begint
Reid en zijn team moesten niet alleen nadenken over de te onderzoeken Joegoslaviërs, maar ook over hoe het instituut zou gaan functioneren. ‘Sommige dingen waren in het begin niet goed geregeld. Zo was er helemaal geen budget voor de tolken, terwijl die essentieel waren voor onze zoektocht naar bewijs. Dat waren ze bij de VN even vergeten.’
Midden in de winter vertrok Reid met zijn team naar Bosnië, op zoek naar bewijs tegen de Bosnische Serviërs die leiding hadden gehad over de gevangenenkampen rondom Prijedor. ‘Op een ochtend reden we met militaire escorte naar kamp Omarska. We werkten ons naar binnen, pakten alles wat we pakken konden – duizenden documenten, diskettes, alles wat bewijs kon opleveren – en maakten dat we wegkwamen.’
De Australiër loopt naar een grote kluis. ‘Restricted area,’ staat op de deur. ‘Welkom in de koelkast,’ lacht Reid als hij de deur opent en de koele ruimte binnenstapt. ‘Hier liggen 9,1 miljoen pagina’s aan archiefmateriaal, dat we grotendeels in beslag hebben genomen tijdens onze missies op de Balkan.’
Hij pakt een verzegelde, bruine doos uit een van de enorme stellingkasten. ‘Hierin zitten de notitieboekjes van Mladić,’ vertelt hij terwijl hij er met zijn vingers op klopt. De dagboeken hebben een grote rol gespeeld in het proces tegen de voormalige generaal, die in de zomer van 1995 nog een borrel dronk met de Nederlandse commandant Thom Karremans, voordat hij zijn toon verhardde en de door Dutchbat beschermde enclave binnenviel. De etnische zuivering die daarop volgde, heeft in Nederland een diep trauma achtergelaten. ‘Dat we deze notitieboekjes hebben gevonden is echt een voltreffer,’ zegt Reid. ‘We confisqueerden ze uit Mladić’ appartement in Belgrado. Hij had een extra muur laten bouwen om ze achter te kunnen verstoppen.’
Kritiek op het tribunaal: lokt het niet meer conflict uit?
Niet dat het altijd zo makkelijk ging. Het tribunaal kreeg vanaf het begin veel kritiek. ‘Zo begin je nog een Derde Wereldoorlog!’ waarschuwden sommige critici.
Reid: ‘Zij vonden dat we voorzichtig moesten zijn met het aanklagen van mensen die soms nog in het zadel zaten – vooral van de hoogste politici en militairen.’ Deze critici waren ervan overtuigd dat je beter kon onderhandelen met de leiders over vrede, dan te dreigen met een proces. Dat laatste kon weleens een averechts effect hebben.
‘Maar wij geloofden in gerechtigheid voor de slachtoffers, en in de afschrikkende werking van een tribunaal. Oorlogsmisdadigers moesten weten dat ze daar niet mee weg zouden komen.’
Iemand die in die beginjaren met een kritische blik naar het tribunaal keek, is Fons Orie, de rechter die vandaag het vonnis uitspreekt tegen Ratko Mladić. Zijn kantoor staat vol met boeken, mappen en cd’s met klassieke muziek; op de koffietafel ligt het boek Genocide in International Law.
‘Maak maar geen foto van mijn bureau,’ zegt hij met een vriendelijke, doch dwingende glimlach. ‘Daar ligt momenteel een enorme bende.’ De afgelopen maanden heeft hij met zijn collega-rechters achter de schermen keihard gewerkt aan het vonnis voor Mladić, dat net als dat van Karadžić waarschijnlijk duizenden pagina’s zal tellen. ‘Ieder detail van de uitspraak moeten we grondig beschouwen en met elkaar bespreken,’ zegt hij. ‘Dat werd weleens nachtwerk. Erg interessant, maar zeker ook vermoeiend.’
De druk op het eerste grote proces - en de druk daarna
Vanaf de allereerste zaak was Orie bij het Joegoslaviëtribunaal betrokken – toen niet als rechter, maar als advocaat. Met strafpleiter Mischa Wladimiroff nam hij in 1995 de verdediging op zich van Dusko Tadic, die werd verdacht van misdaden in onder andere het kamp Omarska, waar Bob Reid nog onderzoek had gedaan.
Orie begreep dat hij en zijn collega’s met dit eerste proces de toon zouden zetten. Iedere beslissing die de rechters zouden nemen, was van groot belang voor de volgende processen.
Orie deed iets gewaagds: hij trok het bestaansrecht van het tribunaal in twijfel. ‘De Veiligheidsraad, een politiek orgaan bestaand uit een select aantal VN-lidstaten, heeft dit instituut opgericht. Was dat überhaupt wel legaal? En zou hierdoor een onafhankelijke, eerlijke rechtspraak wel gegarandeerd zijn?’ Dat hij dit pleit verloor, vond hij niet gek: ‘Als ze me gelijk hadden gegeven, zouden ze de tent direct weer hebben moeten opdoeken.’
Ook de zaak-Tadic verloren Orie en zijn advocatencollega’s; in 1997 werd de oorlogsmisdadiger veroordeeld tot twintig jaar gevangenisstraf. Orie was toen al bij het tribunaal vertrokken, en begonnen als raadsheer bij de Hoge Raad. Maar in 2001 kwam hij terug, als rechter. In de afgelopen zestien jaar heeft hij belangrijke zaken voorgezeten: niet alleen die van Mladić, maar ook die van Karadžić, Haradinaj en de Kroatische Ante Gotovina.
Vandaag kijkt de hele wereld mee als hij zijn laatste vonnis velt. ‘De Mladić-zaak is complex, maar verder is het voor mij niet heel anders dan anders,’ zegt hij nuchter. ‘Of het nou om een voetsoldaat gaat of om een generaal, je moet als rechter gewoon je werk doen.’
De zaken: van politiechefs naar presidenten
Daarover gesproken: in de eerste jaren na de oprichting van het tribunaal waren vooral de ‘kleine vissen’ aan de beurt in Den Haag: kampcommandanten, politiechefs en lokale politici. Maar algauw besloten de aanklagers hun pijlen te richten op de hogere echelons.
In 1995 werden Karadžić en Mladić aangeklaagd, vlak na de etnische zuivering in Srebrenica. In 1999 volgde Slobodan Milošević, de president van wat toen nog over was van Joegoslavië, nadat hij weigerde een vredesakkoord met Kosovo te ondertekenen. Dat een zittend staatshoofd werd aangeklaagd bij een internationaal tribunaal, was nog nooit eerder gebeurd.
Het proces tegen Milošević begon in 2002. De voormalige president voerde zijn eigen verdediging en fulmineerde regelmatig tijdens de zittingen van de rechtbank, die hij weigerde te erkennen. Ook hield hij regelmatig politieke speeches.
Tot frustratie van slachtoffers en aanklagers overleed hij in 2006 in zijn cel in Scheveningen, toen het proces nog liep. Een uitspraak is er tegen hem dus nooit gekomen.
De missers en fouten van het tribunaal
Ondertussen waren Karadžić en Mladić al bijna tien jaar voortvluchtig. ‘De sfeer in Den Haag was neerslachtig toen ik hoofdaanklager werd,’ vertelt de Belgische Serge Brammertz, die in 2008 het stokje overnam van Carla del Ponte. ‘Jarenlang had zij op de laatste verdachten gejaagd, maar zonder de medewerking van Servië konden we ze niet pakken. We hadden weinig hoop dat het nog zou lukken voordat het tribunaal zou sluiten.’
Ook de samenwerking met de lokale rechtbanken, waaraan veel van de zaken tegen de ‘kleinere’ oorlogsmisdadigers waren overgedragen, verliep niet optimaal. Al in 2004 had de internationale mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch geconcludeerd dat de kans op een eerlijk proces in de Balkanlanden zelf gering was: rechters en aanklagers waren bevooroordeeld, de politie werkte niet goed mee in het doen van onderzoek en getuigen werden onvoldoende beschermd. ‘Het was een donkere periode,’ zegt Brammertz. ‘We hadden het gevoel dat het tribunaal had gefaald: er zou geen volledige gerechtigheid komen voor de slachtoffers.’
Maar toen werd Karadžić opeens ontmaskerd, in juli 2008: hij bleek al jaren vermomd als alternatief geneesheer met lang grijs haar en een enorme baard rond te lopen in de Servische hoofdstad Belgrado. Mladić volgde drie jaar later: in de eerste jaren van zijn vlucht werd hij nog ondersteund door het Servische leger, maar die steun brokkelde langzaam af.
Op de boekenkast in het kantoor van de hoofdaanklager staat een affiche met de foto’s van de oorlogsmisdadigers die in die periode nog werden gezocht, inclusief de allerlaatste: Goran Hadžić, die enkele maanden na Mladić werd gepakt. Met een balpen zijn er triomfantelijk grote kruizen doorheen gezet. ‘Toen die drie in Den Haag zaten, sloeg de sfeer om,’ zegt Brammertz. ‘We waren weer optimistisch: deze klus gaan we klaren.’
Vorig jaar werd Karadžić veroordeeld tot veertig jaar celstraf wegens onder andere de volkerenmoord in Srebrenica. Vandaag volgt de veroordeling tegen Mladić, en Brammertz is ervan overtuigd dat ook hij een flinke celstraf zal krijgen.
Ondanks deze hoogtepunten, ziet Brammertz ook wat het Joegoslaviëtribunaal níét heeft bereikt. Dat sommige kopstukken, zoals de Kosovo-Albanees Ramusj Haradinaj, de Kroaat Ante Gotovina en de Bosnische moslim Naser Orić zijn vrijgesproken, heeft tot veel woede geleid op de Balkan – en tot meer verdeeldheid tussen de bevolkingsgroepen.
‘De etnische groepen krijgen, vaak gesteund door de lokale media, het gevoel dat ze zélf in de beklaagdenbank zitten, en dat ze zich moeten verdedigen,’ zegt Brammertz. Ook problematisch: ‘Oorlogsmisdadigers die bij ons veroordeeld zijn, worden thuis als helden ontvangen.’
Brammertz heeft daarom weinig hoop op verzoening. ‘In de Servische republiek in Bosnië is een slaapzaal op een studentencampus naar Karadžić vernoemd. Wat voor boodschap geef je daarmee af aan de jongere generatie?’
Dus, wat laat het tribunaal achter?
Toch wordt het Joegoslaviëtribunaal door velen geroemd om zijn pioniersfunctie in het ontwikkelen van het internationaal recht. Onder andere tribunalen voor Rwanda, Sierra Leone, Libanon en Kosovo volgden in de afgelopen twee decennia in zijn voetspoor, en in 2002 werd het bredere Internationaal Strafhof opgericht, ook in Den Haag. Allemaal bouwen ze voort op de lessen die zijn getrokken uit het werk van het Joegoslaviëtribunaal – met meer of minder succes.
‘Het was een moedig experiment,’ concludeert onderzoeker Bob Reid, terwijl hij de deur van de kluis met de notitieboekjes van Mladić weer op slot doet. ‘Het Joegoslaviëtribunaal is groter en succesvoller geworden dan de oprichters in het begin hadden durven dromen – en ook wel misschien dan ooit de bedoeling was geweest.’
‘Het Joegoslaviëtribunaal is groter en succesvoller geworden dan de oprichters in het begin hadden durven dromen’
Desondanks denkt hij dat de kans dat op dit moment nog zo’n tribunaal in het leven wordt geroepen klein is. ‘De geopolitieke verhoudingen zijn veranderd,’ zegt hij. ‘Kijk naar Syrië. De leden van de Veiligheidsraad zouden het over het oprichten van zo’n tribunaal nooit eens worden. In de jaren negentig vierde het idealisme hoogtij, maar inmiddels is de wereld een stuk realistischer geworden.’
Ondertussen pakken de rechters, onderzoekers, tolken en getuigenbeschermers langzaam hun koffers in. Nog een handjevol mensen zal in dienst blijven van het veel kleinere Mechanisme voor Internationale Straftribunalen (MICT), dat de hogerberoepszaken van zowel het Joegoslavië- als het Rwanda-tribunaal voor z’n rekening neemt. Het gebouw met zijn kenmerkende VN-blauwe muren stroomt langzaam leeg en krijgt een steeds desolatere sfeer.
Ondertussen gaat het leven op de Balkan gewoon door. Vandaag zal er waarschijnlijk zowel gefeest als geprotesteerd worden zodra de uitspraak tegen Ratko Mladić in Den Haag is uitgesproken.
En Ramusj Haradinaj, de commandant van het Kosovo Bevrijdingsleger die in 2012 werd vrijgesproken van oorlogsmisdaden tegen Serviërs, wegens gebrek aan bewijs? Die is sinds september van dit jaar verkozen tot premier van Kosovo.
The end of an era
Maanden duurde het voordat de Italiaanse fotograaf Martino Lombezzi en journalist Jorie Horsthuis toegang kregen tot het Joegoslaviëtribunaal. Lombezzi fotografeerde belangrijke bewijzen, het gebouw en de mensen. Uiteindelijk leverde het een uniek laatste kijkje achter de schermen op voordat het tribunaal zijn deuren sluit.
Verder lezen?
Dit is de voorpagina van 25 maart (als Johan Cruijff nog had geleefd)
De halve wereldpers zat 24 maart klaar om het vonnis over oorlogsmisdadiger Radovan Karadzic aan te horen. Dan druppelt net na halftwee het volgende bericht binnen: Johan Cruijff is overleden. Weg was het wereldnieuws. Daarom vandaag alsnog het verhaal over de zaak die de Bosniërs gerechtigheid had moeten brengen.
‘Srebrenica leeft nog steeds maar één dag per jaar’
Twintig jaar geleden liepen de Servisch-Bosnische troepen van Ratko Mladić Srebrenica onder de voet. Een Bosnische moslimenclave die door Nederlandse VN-troepen beveiligd moest worden. Ik bezocht de stad vlak voor de twintigste herdenking van de genocide. Mensen willen er niet langer blijven hangen in het verleden, maar dat is - zelfs twintig jaar na de genocide - niet gemakkelijk.
Hoe het Amerikaanse gevangenissysteem jonge mannen als John (22) doodt
Iedereen kent Black Lives Matter van de grote protesten na breed uitgemeten politiemoorden. Naast de bekende activisten bestaat de Amerikaanse beweging ook uit mensen die zelf de schrijnende gevolgen van een ongelijk gerechtssysteem ondervonden en anderen dat leed willen besparen. Helen Jones, die haar zoon verloor aan een corrupte gevangenis, is zo iemand.
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
