Waar komen de problemen in Jemen vandaan?

Na drie jaar oorlog is Jemen grotendeels verwoest. Duizenden mensen stierven, twee miljoen Jemenieten raakten ontheemd en ruim 280.000 anderen ontvluchtten het land.

Wat begon als binnenlands verzet tegen de verdeel-en-heersregering van president Ali Abdullah Saleh in de hoofdstad Sana’a is verworden tot een gefragmenteerde, sektarische oorlog die extra wordt gecompliceerd door militaire bemoeienis onder leiding van buurland Saoedi-Arabië.

De gevolgen voor de bevolking zijn desastreus. Driekwart van de Jemenieten, ofwel 22 miljoen mensen, zijn afhankelijk van humanitaire hulp. Ruim 8 miljoen van hen zijn zelfs volledig afhankelijk van voedselhulp en balanceren op de rand van uithongering. Bijna een miljoen mensen raakte besmet met cholera, en alleen al in 2017 stierven ruim 50.000 kinderen aan een gebrek aan voedsel en medicijnen.

Vredesonderhandelingen mislukken keer op keer, en een oplossing voor de problemen raakt steeds verder uit zicht. Geen van de strijdende partijen is in staat een overwinning op het slagveld te behalen, laat staan de verschillende fracties bijeen te brengen om vrede te bewerkstelligen.

Hoe heeft dit kunnen gebeuren? En hoe kan de ellende een halt worden toegeroepen?

In deze explainer zoek ik het uit.

Wat ligt hieraan ten grondslag?

Wie het huidige Jemen wil begrijpen kan niet om de voormalige president Ali Abdullah Saleh heen. In 1978 komt de tot dan toe onbekende middenkadercommandant aan de macht, en hoewel weinigen hem dan een kans geven het door stammenstrijd en corruptie verdeelde politieke klimaat te overleven, weet hij het land ruim dertig jaar te leiden.

Dat lukt hem door vriend en vijand telkens vakkundig tegen elkaar uit te spelen. Zelf noemde hij zijn regeerstijl ‘dansen op de hoofden van slangen’. In de praktijk hield dit in dat hij zijn vijanden nooit helemaal uitschakelde - zodat hij zijn harde beleid kon blijven rechtvaardigen – maar ze steeds genoeg verzwakte om ze een echte bedreiging te laten vormen.

Zelf noemde Saleh zijn regeerstijl ‘dansen op de hoofden van slangen’

Zelfs de aanwezigheid van Al-Qaida op het Arabische Schiereiland (AQAP) in zijn land wist hij uit te buiten in zijn voordeel. Want hoewel hij miljarden dollars van de Amerikanen ontving om de terreurgroep te bestrijden, gelooft vrijwel iedereen in Jemen dat hij in het geheim samenwerkte met de terreurgroep.

Aan zijn politieke gegoochel komt eind 2011 een voorlopig einde. Geïnspireerd door de ‘Arabische Lente’ in andere Arabische landen, gaan duizenden Jemenieten de straat op om te demonstreren tegen de armoede, corruptie en onrechtvaardigheid in het land. Het leidt uiteindelijk tot zijn aftreden.

Waar komt de huidige chaos vandaan?

Onder toeziend oog van de Gulf Cooperation Council (GCC) worden gesprekken gevoerd met alle stammen en politieke machten in het land, om Jemen een stabiele toekomst in te loodsen. Maar de onderhandelingen verlopen chaotisch, en een aantal partijen voelt zich niet gehoord.

Toch wordt begin 2012 een nieuwe overgangsregering gevormd. Onder leiding van president Abd Rabbuh Mansour Hadi moet het land de weg vooruit zien te vinden.

Dat gaat vanaf zijn aantreden al moeilijk. Bij botsingen tussen verschillende stammen en demonstraties door zuidelijke separatisten vallen geregeld doden. Na weken van politieke onrust trekken eind 2014 honderden militante Houthi-rebellen naar de hoofdstad Sana’a. Ze eisen meer zeggenschap en een herinvoering van de brandstofsubsidies die president Hadi een maand eerder afschafte.

De crisis wordt in de kiem gesmoord, maar begin 2015 gaat het weer mis. En dan duikt ook oud-president Saleh weer op. Troepen loyaal aan de voormalige president trekken samen met de Houthi-rebellen op naar de hoofdstad en veroveren het presidentieel paleis. President Hadi biedt zijn ontslag aan, komt daar later weer op terug en vlucht via de zuidelijke havenstad Aden naar buurland Saoedi-Arabië.

Half maart dreigen de Houthi-rebellen en strijders onder leiding van ex-president Saleh de macht in het hele land over te nemen, en vinden overal in het land gevechten plaats tussen Houthi-strijders en het leger, dat samenwerkt met lokale verzetsgroepen. In de chaos die volgt sticht AQAP een de facto ministaat in het oosten van het land, en steekt ook IS in Jemen de kop op.

Buurland Saoedi-Arabië ziet de ontwikkelingen met lede ogen aan. Met de ontwikkelingen in Syrië en Irak in hun achterhoofd vreest het bewind voor hun machtspositie in de regio. De Saoediërs zijn ervan overtuigd dat Iran de Houthi-rebellen steunt. Daarnaast ligt Jemen naast een belangrijke doorvoerroute voor olie.

Saoedi-Arabië besluit Hadi te hulp te schieten. Het land tuigt een coalitie van Arabische staten op die de Houthi moet verdrijven, en krijgt daarbij steun van onder andere de VS, Frankrijk en Engeland.

Half maart vinden de eerste luchtaanvallen plaats. Een maand later verleent ook de VN Veiligheidsraad in Resolutie 2216 toestemming aan de coalitie om Hadi te steunen.

Waar leidt dit toe?

Wat een moment van spierballenvertoon moest zijn voor de Saoedi’s, loopt uit op een afgang. Na bijna drie jaar oorlog en duizenden luchtaanvallen zijn er nog geen noemenswaardige successen geboekt, en ontaardt de crisis volgens de VN in de ergste humanitaire ramp ter wereld.

Uit vrees dat hulpgoederen in verkeerde handen vallen, laat de door Saoedi-Arabië geleide coalitie maar mondjesmaat hulpkonvooien toe. En wanneer Houthi-rebellen begin november 2017 een raket op de Saoedische hoofdstad Riyadh afvuren, sluit het koninkrijk het land zelfs een maand volledig af van de buitenwereld.

Intussen zijn ook de verhoudingen tussen Saleh en de Houthi-strijders verslechterd. Saleh ziet de crisis als een kans om zich op te werpen als vredesstichter, en roept de strijdende partijen op om tot een vergelijk te komen. Het blijkt zijn laatste politieke gok: Houthi-rebellen vermoorden hem op 4 december terwijl hij probeert Sana’a te ontvluchten en verstevigen hun grip op de hoofdstad.

Maar niet alleen de Houthi’s zijn verdeeld. In de zuidelijke havenstad Aden, waar de Hadi-regering inmiddels is gevestigd, nemen eind januari 2018 zuidelijke opstandelingen de macht over van de regering. Ze verwijten haar corruptie, het niet uitbetalen van lonen en wanbeleid tegenover de inwoners van het zuiden van Jemen, en eisen onafhankelijkheid, zoals die ook voor 1990 bestond.

...intussen wordt het conflict steeds meer internationaal

De opstand veroorzaakt een breuk binnen de Arabische coalitie. De zuiderlingen kregen namelijk steun van de Emiraten, die vooral hun invloed lijken te willen vergroten in het zuiden van het land, waar belangrijke doorvoerhavens voor olie en gas liggen. Dit wekt de woede van de Saoedi’s, die pal achter de regering Hadi blijven staan en zich vooral richten op de strijd tegen de Houthi-rebellen.

Tegelijkertijd vergroot Oman in stilte zijn invloedsfeer in het oosten van Jemen uit, terwijl de Amerikanen AQAP in Jemen blijven bestrijden.

De enorme chaos en toenemende politieke verdeeldheid zorgen ervoor dat Jemen na bijna drie jaar oorlog als onafhankelijke staat eigenlijk niet meer bestaat, schrijft een panel van experts van de VN eind januari.

In plaats van één staat zijn er verschillende strijdende ministaatjes, en geen van hen heeft de politieke steun of militaire macht om het land te verenigen of een overwinning op het strijdtoneel te behalen.

Wat doet de wereld?

De Verenigde Naties hebben de afgelopen jaren talloze keren opgeroepen het geweld te stoppen, maar tot daadkrachtige sancties kwam het nooit.

Dit is niet los te zien van de regionale machtsstrijd tussen Saoedi-Arabië (dat de regering Hadi steunt) en Iran (dat de Houthi’s steunt), die op hun beurt worden gesteund door machtige internationale bondgenoten.

Zo sprak Rusland vorige maand nog een veto uit tegen een door de Britten opgestelde VN-resolutie die het overtreden van sancties tegen Jemen door Iran veroordeelde.

In 2015 keerden Frankrijk, Engeland en de VS zich tegen een Nederlands voorstel om mogelijke oorlogsmisdrijven en andere schendingen van het internationaal recht in Jemen te onderzoeken, waaronder de vele luchtaanvallen door de door Saoedi-Arabië geleide coalitie.

De houding van westerse landen is niet los te zien van hun economische en politieke belangen. De Amerikanen beschouwen de Saoedi’s als een trouwe bondgenoot die als evenwicht dient tegen regionale grootmacht Iran. Daarnaast verdienen westerse wapenexporteurs miljarden aan de verkoop van wapens aan Saoedi-Arabië.

Ondanks de vele veronderstelde mensenrechtenschendingen in Jemen blijven de VS pal achter Saoedi-Arabië staan. Ze blijven wapens exporteren, verlenen inlichtingen en logistieke steun in Jemen, en helpen de oorlog zo ‘schoon’ mogelijk te houden.

De Saoedi’s doen er op hun beurt alles aan om de oorlog zo goed mogelijk af te schermen van de buitenwereld. Zo worden journalisten actief geweerd uit Jemen, terwijl Britse en Amerikaanse consultants en pr-bureaus miljoenen verdienen om de Saoedi’s in een goed daglicht te zetten.

Hoe los je dit op?

Op dit moment zijn er binnen Jemen eigenlijk vier oorlogen^* bezig.

• De Houthi-oorlog.
• De zuidelijke onafhankelijkheidsoorlog.
• Een proxy-oorlog tussen de GCC en Iran.
• De islamistische opstand.

Binnen die oorlogen vechten verschillende landen, politieke partijen, stammen, religieuze groepen en soldaten hun eigen oorlog uit. Zij hebben allemaal hun eigen belangen, en lijken niet bereid ook maar een duimbreed aan elkaar toe te geven. Maar er is ook niemand die de anderen kan overwinnen.

Tegelijkertijd profiteren ook veel Jemenieten van de oorlog. Want hoewel de verschillende partijen in Jemen hun eigen politieke doelen hebben, streven ze allemaal maximale winst uit de oorlogseconomie na. Het is de vraag of ze het in hun belang achten dat de oorlog stopt.

Dit zei de VN-afgevaardigde voor Jemen, Ismail Ould Cheikh Ahmed, eind februari dit jaar ook al in zijn afscheidsspeech in New York.

Hij zei daarin ook dat de verschillende partijen in Jemen op het punt stonden een vredesvoorstel te tekenen, maar dat ze zich toen op het allerlaatste moment terugtrokken. Hij vroeg zich daarbij hardop af: willen alle partijen wel vrede?

Om een oplossing voor de problemen te bewerkstelligen, moeten ook lokale partijen concessies doen, vervolgde hij. Dat betekent: verder kijken dan alleen naar hun eigen belangen, en prioriteit geven aan het nationale belang.

Zolang dat niet gebeurt, en de patstelling blijft bestaan, komt er geen eind aan het geweld dat zoveel Jemenieten in een dodelijke wurggreep houdt.

Lees verder: