Geld maakt niet langer gelukkig. Welk verhaal komt er na het kapitalisme?

Wanhoop is de toestand waarin we verzeild raken als onze verbeelding tekortschiet. Zonder verhalen die het heden beschrijven en ons de weg wijzen naar de toekomst gaat alle hoop in rook op.

Maar als we het juiste verhaal ontwikkelen, en leren hoe dat te vertellen, zal dat een aanstekelijke uitwerking hebben op mensen van alle politieke voorkeuren. De verhalenvertellers regeren de wereld.

Verhalen zijn de middelen waarmee we ons een weg zoeken door de wereld. Ze stellen ons in staat om complexe en tegenstrijdige signalen te interpreteren. We bezitten allemaal een vertelinstinct: een aangeboren neiging om alert te zijn op verhalen over wie we zijn en waar we staan.

Als we voor een complexe kwestie komen te staan en die proberen te doorgronden, gaan we niet op zoek naar samenhangende en betrouwbare feiten, maar naar een samenhangend en begrijpelijk verhaal. Als we onszelf de vraag stellen of iets ‘zinnig is’ of ‘hout snijdt’ zijn we niet op zoek naar rationaliteit, zoals wetenschappers en filosofen die opvatten, maar naar narratieve getrouwheid. Weerspiegelt het verhaal dat we te horen krijgen de wijze waarop we verwachten dat de mensen en de wereld zich zullen gedragen? Vertoont het innerlijke samenhang? Verloopt het zoals verhalen horen te verlopen?

Het enige waarmee je een verhaal kunt vervangen is een ander verhaal

Een reeks feiten, al zijn die stuk voor stuk gegarandeerd waar, is niet in staat om een krachtig verhaal te corrigeren of het geloof daarin zelfs maar aan het wankelen te brengen. Mensen ontkennen vaak boos alle feiten die botsen met de narratieve ‘waarheid’ die zich in hun geest genesteld heeft. Het enige waarmee je een verhaal kunt vervangen is een ander verhaal.

Bepaalde verhalen worden in de loop van de geschiedenis in allerlei verschillende culturen telkens weer herhaald. Het verhaal van de held bijvoorbeeld, die op een queeste gaat, een groot gevaar trotseert (vaak in de vorm van een monster), het gevaar overwint – ook al zijn de kansen daarop overweldigend klein, en die ten slotte aanzien, macht of inzicht verwerft. Dit verhaal komen we in culturen overal ter wereld tegen, waarvan sommige op geen enkele manier contact met elkaar kunnen hebben gehad. Kennelijk is de menselijke geest niet alleen afgestemd op verhalen in het algemeen, maar op een bepaald soort verhalen die vaste patronen volgen.

In de politiek is er een terugkerend verhaal dat telkens weer boeit. Het gaat zo:

Het land wordt geteisterd door wanorde, veroorzaakt door machtige en boosaardige krachten, die tegen de belangen van de mensheid in werken. De held – die een enkeling kan zijn, maar ook een groepje mensen – komt in opstand tegen deze wanorde. Hij bestrijdt de boosaardige krachten en hoewel hij tegenover een enorme overmacht komt te staan, overwint hij en herstelt hij de orde.

Verhalen die dit patroon volgen kunnen zo krachtig zijn dat ze alles weten weg te vagen, zelfs onze fundamentele waarden. Zo beroepen twee van de meest geliefde en blijvende verhalen – The Lord of the Rings en de Narnia-boeken – zich op waarden die vertrouwd waren in de Middeleeuwen, maar die tegenwoordig algemeen als weerzinwekkend worden beschouwd. Wanorde wordt in deze verhalen gezien als het van de troon stoten van rechtmatige koningen of hun rechtmatige erfgenamen; orde en recht zijn alleen te herstellen door de oude heersers weer op de troon te helpen. We merken dat we luid staan te juichen voor het herstel van de autocratie, de vernietiging van de industrie en zelfs, in het geval van Narnia, voor de triomf van het door God gegeven koningschap over het seculiere gezag.

Als deze verhalen een weerspiegeling zouden vormen van de waarden die de meeste mensen belijden – democratie, onafhankelijkheid, industriële ‘vooruitgang’ – zouden de rebellen de helden zijn en de erfelijke heersers de schurken. We blijken voorbij te gaan aan het conflict met onze eigen prioriteiten omdat de verhalen zo sterk resoneren met de narratieve structuur waarop onze geest is ingesteld.

Feiten, bewijzen, waarden, overtuigingen: door verhalen worden ze allemaal overwonnen. Zoals Lenin, Hitler, Georges Sorel, Gabriele D’Annunzio en Ayn Rand hebben ontdekt, kunnen zelfs de meest groteske doctrines nog aannemelijk lijken als ze zijn ingebed in een overtuigend verhaal.

Helden en schurken

De twee succesvolste politieke verhalen van de twintigste eeuw – die zich allebei ook in de eenentwintigste eeuw nog weten te handhaven – hebben een aan elkaar tegengestelde strekking, maar volgen hetzelfde narratieve patroon.

Het sociaaldemocratische verhaal legt ons uit dat de wereld is vervallen tot wanorde veroorzaakt door het egoïstische gedrag van een door niets of niemand in toom gehouden elite. De elite heeft niet alleen bijna al het geld ter wereld bij elkaar gegraaid, maar zich ook meester gemaakt van het politieke systeem. De wereldwijde Depressie van de jaren dertig is het meest aansprekende voorbeeld.

Door zich te verenigen ter verdediging van haar gemeenschappelijke belangen, kan de wereldbevolking de macht van deze elite breken, haar op slinkse wijze verkregen rijkdommen afnemen en die gebruiken voor het algemeen welzijn. Orde en bestaanszekerheid zullen hersteld worden in de vorm van een beschermende, paternalistische staat die investeert in collectieve voorzieningen voor iedereen, en die daarmee welvaart schept en een welvarende toekomst belooft. De gewone mensen van het land – de helden van het verhaal – zullen triomferen over hun onderdrukkers.

Het neoliberale verhaal daarentegen legt uit dat de wereld tot wanorde is vervallen als gevolg van de collectivistische neigingen van een al te machtig geworden staat. De treffendste voorbeelden hiervan zijn de monsterlijke uitwassen van het stalinisme en nazisme, maar dit collectivisme is duidelijk te herkennen in alle vormen van staatsplanning en pogingen om bepaalde maatschappelijke resultaten te verwezenlijken. Collectivisme vernietigt vrijheid, individualisme en kansen.

Heldhaftige ondernemers die de verlossende krachten van de markt weten te mobiliseren, zullen deze afgedwongen conformiteit bestrijden en de samenleving verlossen uit haar slavernij in dienst van de staat. De orde zal worden hersteld in de vorm van vrije markten, die iedereen rijkdom en kansen bieden, en zo alle mensen een welvarende toekomst garanderen. De gewone mensen van het land, verlost door de helden van het verhaal (de vrijheidslievende ondernemers), zullen triomferen over hun voormalige onderdrukkers.

Beide verhalen zijn op problemen gestuit die, als het in de wereld echt om feiten en bewijzen zou gaan, noodzakelijk tot een ingrijpende aanpassing of zelfs volledige afdanking van deze doctrines geleid zouden hebben. Maar vanwege hun narratieve kracht zijn deze twee oude verhalen nog steeds niet vervangen. De feiten zijn veranderd, maar de manier waarop wij daartegen aankijken niet.

Een pijnlijke stilte

Het wachten op een nieuw verhaal duurt voort. De meeste mainstream partijen zijn tevreden met hier en daar een kleine aanpassing van de bestaande verhalen. Daarom lijken deze vaak zo afgeleefd, passieloos en uitgeput.

Als we voorbijzien aan de gevestigde politieke partijen vinden we volksbewegingen die eerder aan het tegenovergestelde euvel lijden. Talloze verhaalfragmenten schreeuwen om aandacht en scheppen een voor buitenstaanders onbegrijpelijke kakofonie. Zonder een coherent en stabiliserend verhaal blijven zulke bewegingen reactief, versplinterd, instabiel en wankel, en lopen ze voortdurend het risico uitgeput en gedesillusioneerd te raken.

Als we eropuit zijn om een vriendelijker wereld te scheppen, moeten we de daarbij passende intrinsieke waarden opnemen in het politieke verhaal dat we vertellen. Die waarden zijn empathie, begrip, verbondenheid met andere mensen, zelfaanvaarding, en onafhankelijkheid in denken en handelen.

Degenen die dit verhaal uitdragen dienen te beseffen wat hun waarden zijn, en moeten deze zonder aarzeling of gêne kunnen opsommen. Daarmee dragen ze bij aan de ontwikkeling van een maatschappelijke omgeving die hun ambities bevordert. Vele mensen met een religieuze overtuiging kunnen dat, en misschien dat dat verklaart waarom sommige religies zich al duizenden jaren hebben weten te handhaven.

Zorg dat je weet wat je waarden zijn en draag die vervolgens uit in de vorm van krachtige verhalen

Net als in effectieve politieke verhalen wordt in krachtige religieuze verhalen de oude orde vaak hersteld. Deze verhalen vertellen ons dat we door geloof en andere religieuze waarden verlossing zullen vinden: het herstel van de orde in een beschadigde wereld of psyche. De les die de politiek van de religie kan leren is: zorg dat je weet wat je waarden zijn en draag die vervolgens uit in de vorm van krachtige verhalen.

Het nieuwe verhaal dat we opbouwen, dient eenvoudig en begrijpelijk te zijn. Als we onze politiek willen omvormen, dient het zoveel mogelijk mensen aan te spreken, en de traditionele scheidslijnen tussen partijen te overschrijden. Het dient weerklank te vinden bij diepe behoeften en verlangens. Het dient ons uit te leggen waarom we in de huidige ellende verzeild zijn geraakt en hoe we weer uit de puinhopen kunnen komen. En omdat er niets te winnen is met onwaarheden moet het verhaal stevig gegrond zijn in de werkelijkheid.

Dit lijken misschien onredelijk strenge eisen, maar er is, meen ik, een helder en overtuigend verhaal te vertellen dat in dit profiel past. Eerst zal ik het in detail vertellen en uitleggen welke ideeën en gegevens eraan ten grondslag liggen. Vervolgens zal ik het samenvatten.

Het verhaal, deel een: de erfdeugd

Er is iets heel vreemds aan de hand met de mensheid. Zoals wordt opgemerkt in een artikel in het tijdschrift Frontiers in Psychology, zijn we ‘spectaculair ongewoon vergeleken met andere dieren.’^* Met dit zinnetje verwijst het artikel niet naar onze taalvaardigheid, en al evenmin naar ons gereedschapsgebruik of ons vermogen om ons aan te passen aan nieuwe omgevingen, hoe opmerkelijk dat allemaal ook mag zijn.

Het verwijst naar ons verbazingwekkend grote altruïsme: onze vriendelijke houding jegens andere leden van onze soort. We beschikken over een ongeëvenaarde gevoeligheid voor de behoeften van anderen – een uniek hoog niveau van zorg om hun welzijn en een door geen enkele andere soort gekend vermogen om uit die neigingen algemene morele normen af te leiden, die diezelfde neigingen dwingend voorschrijven.

Onderzoek op het gebied van de neurowetenschap, de psychologie en de evolutiebiologie levert telkens hetzelfde resultaat op: in dit opzicht zijn wij een extreme biologische uitschieter.^* Die opmerkelijke neigingen van ons steken al zo vroeg in ons leven de kop op dat ze aangeboren lijken. Met andere woorden, kennelijk zijn we zo geëvolueerd.

Kinderen van veertien maanden helpen elkaar al; zo proberen ze bijvoorbeeld voorwerpen door te geven waar een ander kind niet bij kan.^* Als ze twee jaar zijn, beginnen ze dingen met elkaar te delen waar ze waarde aan hechten. En op de leeftijd van drie protesteren ze als anderen inbreuk maken op ethische normen.^*

Mensen zijn de allerbeste samenwerkers onder de zoogdieren. Op de naakte molrat na

Onder de zoogdieren (met mogelijke uitzondering van de naakte molrat)^* zijn we ook de allerbeste samenwerkers. Wij mensen zijn geëvolueerd op de Afrikaanse savanne: een wereld van tanden en klauwen, hoorns en slagtanden, en daar hebben we ons weten te handhaven, al waren we zwakker en trager dan zowel de roofdieren die het op ons gemunt hadden, als het grootste deel van onze prooien. Dat is ons gelukt doordat we een buitengewoon groot vermogen tot onderlinge hulp ontwikkelden. Omdat die drang tot samenwerken essentieel was voor ons overleven is die door middel van natuurlijke selectie in de structuur van onze hersenen opgenomen en daar bewaard gebleven.

Net zoals we lichamelijke pijn voelen om onszelf te waarschuwen tegen verwondingen, zo voelen we emotionele pijn om onszelf te waarschuwen tegen sociale verwondingen. Sociale en lichamelijke pijn worden in onze hersenen verwerkt door dezelfde neurale netwerken.^* Dit zou kunnen verklaren waarom het in vele talen moeilijk is om de impact van maatschappelijke ontwrichting weer te geven zonder terug te vallen op woorden waarmee we lichamelijke pijn en verwondingen beschrijven:^* ‘Hij heeft mijn hart gebroken’, ‘ik voel me gekwetst door zijn snijdende woorden’, ‘hartzeer’ en ‘de brandende pijn van een verloren liefde’.

Sociaal contact zorgt ervoor dat lichamelijke pijn minder wordt.^* Dat is de reden waarom we onze kinderen in onze armen sluiten als ze zich pijn hebben gedaan: liefde is een krachtige pijnstiller.

Zoals gevangenbewaarders maar al te goed weten, is eenzame opsluiting een van de effectiefste vormen van marteling.^* Wij, het allersociaalste zoogdier dat bestaat, kunnen alleen-zijn niet verdragen: verbondenheid met anderen – samenzijn – hebben we net zo hard nodig als voedsel en onderdak.

Ons buitengewone vermogen tot altruïsme en onze opmerkelijk sociale aard zijn cruciale eigenschappen van de mensheid. Maar toch zijn we ons daar nog steeds opmerkelijk slecht van bewust. Dat komt deels omdat de menselijke geest – die altijd alert is op tekenen van onraad – wél veel aandacht besteedt aan het zelden voorkomende maar spectaculaire geweld dat een fractie van de bevolking tegen anderen gebruikt, maar niet aan de alledaagse vormen van vriendelijkheid en samenwerking waarmee alle anderen elkaar tegemoet treden, vaak zonder zich daarvan bewust te zijn. Deze tendens wordt tegenwoordig nog versterkt door de nieuwsmedia.

We herinneren ons de twee terroristen uit Parijs, niet de miljoenen mensen die naderhand bijeenkwamen

Zo herinneren we ons de twee terroristen die in januari 2015 in Parijs twaalf mensen hebben vermoord, en de herinnering aan die gruweldaden brengt ons tot de overtuiging dat het kwaad een wezenlijk onderdeel van het menselijk bestaan vormt. De drie miljoen mensen in Frankrijk, en de miljoenen elders, die naderhand bijeenkwamen en kaarsen opstaken om solidariteit te betuigen met de slachtoffers staan minder scherp op ons netvlies. Zij, en niet die twee terroristen, zijn de norm. Als mensen hebben we de aangeboren neiging om het gezamenlijk op te nemen tegen alles wat een bedreiging vormt voor ons welzijn. Een aanval op één van ons behandelen we als een aanval op ons allen.

De werkelijkheid die door dergelijke gebeurtenissen enigszins aan het zicht onttrokken wordt, zouden we adembenemend vinden als die bij een andere diersoort voorkwam. En alleen omdat deze werkelijkheid ons zo vertrouwd is, merken we niet op dat dit de kern is van het menselijk bestaan.

Elke dag weer zie ik hoe mensen anderen helpen met hun bagage, anderen laten voorgaan in de rij in de supermarkt, geld geven aan daklozen, de tijd nemen voor anderen, een luisterend oor bieden aan vrienden of vriendinnen die het moeilijk hebben, en zich inzetten voor goede doelen die geen materiële beloning bieden.

Zo zijn we. Maar er is iets vreselijk misgegaan.

Deel twee: wanorde

Een epidemie van eenzaamheid verbreidt zich razendsnel over de hele wereld. Ooit werd eenzaamheid gezien als een kwaal voor ouderen, maar nu worden ook mensen van andere generaties erdoor gekweld.^* Onze tijd verschilt van vroegere tijden door atomisering: het wegvallen van sociale verbanden, een sterke inzinking van gemeenschapsgevoel en betrokkenheid bij het maatschappelijk leven, en een onverdraaglijke isolatie van elkaar.

We leven in een tijdperk van verbazingwekkende materiële welvaart – al is die slecht verdeeld – maar anders dan onze voorouders misschien verwacht zouden hebben, is de grote algehele vooruitgang in onze materiële omstandigheden niet samengegaan met een groter algemeen welbevinden. In plaats daarvan kweekt de wijdverbreide atomisering angst en onvrede – zelfs in de rijkste bevolkingsgroepen.^*

De intensiteit van deze onlustgevoelens is af te leiden uit de vreemde manieren waarop sommige mensen proberen ze te verlichten: gebruikmaken van de diensten van ‘wandelmaatjes’,^* robots ontwerpen die als partner kunnen fungeren, en voor geld ‘vrienden en vriendinnen’ laten poseren op foto’s die we op de sociale media zetten.

Eenzaamheid is niet meer dan een symptoom van een bredere crisis van vervreemding

In sommige landen zijn er bureaus waar je gasten kunt inhuren als er te weinig mensen op je bruiloft komen. Een recent artikel beschrijft hoe in Japan een van deze nep-gasten werd gebruikt om een zus te vervangen met wie de bruid geen contact meer had.^* Wat zou de moeder van de bruid daarvan gedacht hebben? Kennelijk had ze er geen bezwaar tegen, waarschijnlijk omdat ook voor haar een vervangster was ingehuurd.

Smachtend naar tevredenheid en een gevoel van verbondenheid zwichten we voor dwangmatig gedrag dat vaak tot koortsachtige consumptie leidt. We jagen achter kortstondige pieken van voldoening aan, die snel weer plaatsmaken voor nieuwe scoringsdrift.

Consumentisme – altijd rusteloos, nooit voldaan – bedreigt ons met catastrofale klimaatverandering, het vormt mede de katalysator van een zesde grote massa-uitsterving van allerlei dier -en plantensoorten, bedreigt de mondiale drinkwatervoorraden, en reduceert de vele wonderen van de levende wereld tot eenzelfde grauwe woestenij. We rukken de levende ecosystemen van de aarde uit elkaar om de leemte in onze levens te vullen, maar toch blijft de leemte bestaan. Dit dwangmatige, vreugdeloze hedonisme verzwelgt niet alleen de wonderen der natuur, maar ook onszelf.

Eenzaamheid is niet meer dan een symptoom van een bredere crisis van vervreemding: we hebben steeds minder binding met de plek waar we wonen en de mensen om ons heen, en we hebben steeds minder het gevoel dat ons leven zin en betekenis heeft. De samenleving, de levende natuur, ons geluk, onze zelfbeheersing, ons gevoel van saamhorigheid: het valt allemaal weg. Hoe is dit gekomen?

Deel drie: de oorzaken

Een deel van het antwoord is dat deze crisis zichzelf opwekt en in stand houdt. Het streven naar materiële voldoening leidt ertoe dat we ons steeds minder bekommeren om de mensen en de levende wereld om ons heen. Het maakt ons blind voor onze plaats op de wereld en de schade die we anderen berokkenen. Het duwt ons steeds dieper een tunnel in van eigenbelang, zelfvergroting en instantbevrediging.

Deze tendensen worden nog verder versterkt door een economisch systeem dat van alles de prijs kent maar van niets de waarde, en een politiek systeem dat economische groei belangrijker vindt dan wat dan ook, los van de vraag of die groei het menselijk welzijn nou bevordert of juist ondermijnt; en dit alles wordt nog verergerd door organisatorische en technologische veranderingen die er optimaal op ontworpen lijken om ons uit elkaar te drijven. Ooit brachten werk, reizen en vermaak ons bijeen, maar nu maken deze bezigheden ons over het algemeen juist tot vreemden voor elkaar.

De media wekken de indruk dat waar we ook zijn, het ware leven elders is

De globalisering heeft onze banden met onze buren en buurten aangetast. Banen gaan naar landen waar mensen voor minder geld hetzelfde werk doen, wat in sommige gevallen heeft geleid tot het instorten van lokale economieën en gemeenschappen. Macht wordt uitbesteed aan mondiale instituties waarop we geen invloed kunnen uitoefenen, en dat ondermijnt zowel ons gevoel van autonomie als het besef dat we deel uitmaken van een politieke gemeenschap. De gemondialiseerde media wekken de indruk dat waar we ook zijn, het ware leven elders is.

Maar dat onze samenleving afstevent op een sociale instorting komt vooral door het dominante politieke verhaal van onze tijd. Dit is een herhaling van een verhaal van de filosoof Thomas Hobbes uit 1651. Hobbes beweerde dat zonder geordende samenleving iedereen in oorlog is met iedereen. In deze natuurlijke toestand (de ‘natuurstaat’) zou het leven volgens hem ‘eenzaam, arm, akelig, bruut en kort’ zijn.

Het is niet moeilijk te begrijpen hoe Hobbes tot die conclusie kwam, want hij was getuige geweest van de gruwelen van de Engelse Burgeroorlog (1642-1651). Zijn kennis van de menselijke evolutie beperkte zich tot het bijbelboek Genesis en was doortrokken van de leer van de erfzonde. Met onze hedendaagse kennis over de aard en oorsprong van de mens kunnen we zonder voorbehoud stellen dat Hobbes’ zienswijze onjuist is. Toch vormt ze expliciet of impliciet de boodschap van een groot deel van het politieke denken en het mediacommentaar waaraan we zijn blootgesteld.

Concurrentie en individualisme zijn de kernwaarden van de seculiere religie van de eenentwintigste eeuw. Overal worden we aangespoord om als honden om een been te vechten om geld en status. Concurrentie, zo krijgen we te horen, mag dan ruw en grof lijken, maar zal ons leven meer verrijken dan wat dan ook.

Er is een rijke mythologie van stoer individualisme, vol eigenzinnige mensen die hun eigen weg gaan

Dit verhaal wordt ondersteund door een rijke mythologie van stoer individualisme, en gepromoot met behulp van een inspirerend lexicon vol eigenzinnige mannen en vrouwen die hun eigen weg gaan, hun eigen ding doen, voor zichzelf beginnen, zelf met ideeën komen en eigenhandig een eigen bestaan opbouwen. Alles moet exclusief zijn en het ergste wat we tegenwoordig van iemand kunnen zeggen is dat hij of zij een loser is.

Doordat we zien hoe sommige mensen enorme rijkdommen vergaren terwijl anderen hongerlijden (terwijl ik dit schrijf bezitten de acht rijkste mensen ter wereld samen net zoveel als de armste helft van de wereldbevolking) krijgen we steeds meer het gevoel dat dit een meedogenloze wereld is: óf we storten ons in de strijd en hopen zo anderen te overwinnen, óf we raken zelf aan de bedelstaf.

Veel economen verklaren nadrukkelijk dat mensen zelfzuchtig zijn en ernaar streven om het eigen ‘nut te maximaliseren’, dat wil zeggen, zoveel mogelijk voor zichzelf te bemachtigen. Hierbij hanteren ze een ernstig en wetenschappelijk aandoende term: homo economicus. Velen van hen lijken zich er niet van bewust dat dit denkbeeld door John Stuart Mill en anderen is geformuleerd als een gedachte-experiment. Maar al snel na zijn ontstaan is het opgenomen in economische modellen, vervolgens als ideaal gesteld en uiteindelijk uitgegroeid tot een beschrijving van wie we werkelijk zijn.

Zoals te lezen staat in een artikel in een wetenschappelijk tijdschrift voor psychologen^* is homo economicus een redelijke beschrijving van... chimpansees. ‘Buitenstaanders (...) kunnen niet verwachten voedsel aangeboden te krijgen, maar zullen juist fel worden aangevallen,’ wordt hier opgemerkt over onze naaste levende verwanten in het dierenrijk. ‘Voedsel wordt alleen gedeeld als dat met pesterijen wordt afgedwongen; zelfs moeders zullen hun jongen geen nieuw voedsel aanbieden als die daar niet om smeken.’ Dit, zo voegt het artikel eraan toe, is geen goede beschrijving van het menselijk gedrag.

Maar het verhaal over onze uitsluitend op concurrentie gerichte, zelfzuchtige aard is ons zo vaak verteld, en met zoveel verve en overredingskracht, dat we het hebben aanvaard als een beschrijving van wie we werkelijk zijn. Het heeft ons zelfbeeld veranderd. En dit zelfbeeld verandert op zijn beurt weer de manier waarop we ons gedragen.

Deel vier: de gevolgen

Een gevolg van dit onjuiste geloof is het verlies van een gemeenschappelijk doel. We neigen ertoe om onszelf niet langer te zien als mensen die er samen naar streven om gemeenschappelijke problemen op te lossen, maar als mensen die het tegen elkaar moeten opnemen om individuele problemen op te lossen. Dat deze problemen vaak veel groter zijn dan wijzelf, en veroorzaakt worden door structurele krachten waar niemand in zijn eentje iets aan kan doen, laten we dan maar even buiten beschouwing. Individualisme is de religie van onze tijd, en dus moet en zal het de oplossing zijn voor elke crisis waarmee we ons geconfronteerd zien.

Overal lijken we hetzelfde zachte, dwingende gefluister te horen: ‘Je staat er alleen voor.’ De Staat gaat ons niet redden, en de samenleving al evenmin. Die gaan de moeilijkheden waarmee we te kampen hebben niet oplossen, ook al is er geen enkele andere manier om problemen als klimaatverandering, economische crises of wantoestanden in de zorg aan te pakken.

Voor onzekerheid en wanhoop wordt geen oplossing geboden. Sterker nog, de wrede achttiende-eeuwse leerstellingen van Thomas Malthus en Joseph Townsend – ‘alleen honger kan hen aansporen en prikkelen tot arbeid’ – worden opgediept uit het verleden, en wanhoop en wankelen op de rand van het bestaansminimum worden opnieuw geframed als aansporingen die noodzakelijk zijn om de armen harder te laten werken.^*

Het verlies van een gemeenschappelijk doel leidt op zijn beurt weer tot een verlies van het geloof in onszelf als een kracht die tot verandering kan leiden. De afgelopen jaren hebben velen van ons hun geloof verloren in de belofte van de democratie: dat we door te stemmen, mensen te mobiliseren en campagne te voeren, ervoor kunnen zorgen dat onze politieke systemen voor ons allemaal gaan werken in plaats van alleen voor een klein en select gezelschap. We zijn onze crises over het algemeen passief en berustend tegemoet getreden.

Ons geloof in democratische normen is aan het bezwijken. Onderzoek dat is gepubliceerd in het Journal of Democracy bracht aan het licht dat terwijl 72 procent van de vóór de Tweede Wereldoorlog geboren inwoners van de Verenigde Staten vond dat het van wezenlijk belang is om in een democratie te leven, dit cijfer voor in 1980 geborenen op slechts 30 procent lag.^* Eén op de zes ondervraagden stelde dat een militair bewind een goede of zelfs heel goede ontwikkeling zou zijn – en dat cijfer is de afgelopen twintig jaar meer dan verdubbeld. Een soortgelijke inzinking van het geloof in de politiek heeft zich voorgedaan in andere landen.

De reactie op het falen van de democratie heeft onderdrukte haat weer salonfähig gemaakt

Als de gebruikelijke politiek niets meer oplevert, gaan mensen elders op zoek naar antwoorden. Dit ‘elders’ is vaak demagogie: bewegingen die gekenmerkt worden door extreem versimpelde politieke keuzes, waarbij geen beroep meer wordt gedaan op redelijke argumenten en in plaats daarvan zondebokken worden aangewezen.

De reactie op het falen van de democratie heeft onderdrukte haat weer salonfähig gemaakt; haat jegens vrouwen, migranten, raciale en religieuze minderheden en iedereen die in welk opzicht dan ook anders is. We zijn getuige van de hernieuwde opkomst van een vorm van politiek die tot voor kort overal op de terugtocht leek te zijn.

De mogelijke gevolgen zijn ernstig. Op leugens en overdrijving gegrondveste regeringen doen beloften die ze met geen mogelijkheid kunnen waarmaken, en als dat inderdaad niet blijkt te lukken worden in steeds bredere kring zondebokken gezocht. Als straks door automatisering op grote schaal banen verdwijnen, zal dat de behoefte om schuldigen aan te wijzen nog verder doen toenemen.

Na verloop van tijd zal deze woede, waarop met beleid geen antwoord te vinden is, naar buiten gericht worden. Omdat regeringen geen andere middelen meer hebben om hun falen te verhullen of hun legitimiteit te vestigen, zullen ze agressie tegen het buitenland als afleidingsmanoeuvre inzetten, waarbij terrorisme mogelijkheden in overvloed biedt om dat te rechtvaardigen. Een grote oorlog, iets wat kortgeleden nog hoogst onwaarschijnlijk leek, begint nu een reëel gevaar te worden.

Deel 5: Restauratie

We zijn betere mensen dan we te horen krijgen, beter dan waartoe we worden aangespoord. Door onze natuurlijke goedaardigheid te erkennen en daar gezamenlijk uiting aan te geven, kunnen we de vele crises te boven komen die we niet in ons eentje kunnen oplossen. Door opnieuw banden met elkaar aan te knopen kunnen we de eenzaamheid, het ongeluk en het verlies van ons gevoel van zin en betekenis overwinnen.

Hoewel we de staat nog nodig hebben, kunnen we ons niet meer uitsluitend daarop verlaten, en we kunnen er al evenmin op rekenen dat ons werk ons maatschappelijke binding of economische zekerheid oplevert. Maar iets van de hulp die we zoeken valt wél te vinden in de gemeenschap.

Door de gemeenschap nieuw leven in te blazen, rondom de plekken waar we wonen, en door onszelf, onze politiek en ons economische leven te verankeren in deze hernieuwde gemeenschap kunnen we de beste aspecten van onze menselijkheid weer terugvinden. We kunnen onze opmerkelijke natuur inzetten voor ons eigen belang én het belang van onze buren, die in dit geval letterlijk onze ‘naasten’ zijn.

We zullen het vermogen bereiken om werkelijk op eigen benen te staan. Door elkaar te helpen

We will no longer walk alone. We zullen niet meer alleen werken. We zullen ons niet meer alleen voelen. We zullen ons saamhorigheidsgevoel weer herstellen: we zullen er weer bij horen, bij onszelf, bij onze gemeenschap, bij onze omgeving en bij de wereld. En dan zullen we een eigen politiek en economie opbouwen.

Door deze wederopbouw zullen we de democratie nieuw leven inblazen en de daarop gevestigde hoop weer laten oplaaien. We zullen politieke systemen ontwikkelen die niet te groot zijn om op onze behoeften in te spelen, maar ook niet te klein om opgewassen te zijn tegen de actuele problemen. We zullen iets bereiken dat we, paradoxaal genoeg, allemaal afzonderlijk niet kunnen bereiken: het vermogen om werkelijk op eigen benen te staan. Door elkaar te helpen, helpen we onszelf.

De sterke, stevig gewortelde culturen die we ontwikkelen zullen robuust genoeg zijn om ruimte te bieden aan maatschappelijke diversiteit op allerlei terreinen: aan allerlei verschillende soorten mensen, afkomstig uit allerlei verschillende plaatsen, die heel verschillende dingen hebben meegemaakt, heel verschillende ideeën hebben en er verschillende levenswijzen op nahouden. Mensen die van ons verschillen hoeven we dan niet meer te vrezen; we zullen beschikken over de kracht en het zelfvertrouwen om weerstand te bieden aan pogingen om hen tot mikpunt van haat te maken.

Door opnieuw een gemeenschap op te bouwen worden we trots op onze samenleving, trots op onze instituties, trots op onze naties en trots op onszelf. Door samen te komen, ontdekken wie we zijn. We laten ons vermogen tot empathie en altruïsme hoog oplaaien. Samenzijn en saamhorigheid zullen ons in staat stellen om de helden van het verhaal te worden.

Het verhaal – kort samengevat

We zijn opmerkelijke wezens, gezegend met een verbazingwekkend vermogen tot vriendelijkheid en zorg voor anderen. Maar onze goedaardigheid is gefnuikt door een foutief beeld van onze eigen menselijkheid. Door bepaalde politici, economen en commentatoren zijn we ertoe gebracht om een kwaadaardige ideologie van extreme concurrentie en individualisme te aanvaarden die ons tegen elkaar ophitst, ons aanmoedigt om elkaar te vrezen en te wantrouwen, en de maatschappelijke banden ondermijnt die het leven voor ons de moeite waard maken.

Hoewel het niet de enige factor is, heeft dit boosaardige verhaal wel bijgedragen tot het aanbreken van een tijd van eenzaamheid, waarin we, op deze drukke planeet, sterker van elkaar geïsoleerd zijn dan ooit tevoren. Het gevolg hiervan is een epidemie van ongeluk en psychische en lichamelijke ziekten.

De atomisering waaronder we lijden heeft ons besef van een gemeenschappelijk doel uitgehold, ons geloof dat we gezamenlijk ons leven kunnen verbeteren verzwakt, de democratie ondermijnd en toegelaten dat onverdraagzame en gewelddadige krachten de politieke leegte vullen. We zitten gevangen in een vicieuze cirkel van vervreemding en wrok.

Door samen te komen kunnen wij, de helden van dit verhaal, de vicieuze cirkel doorbreken

Door samen te komen en onze gemeenschap nieuw leven in te blazen, kunnen wij, de helden van dit verhaal, de vicieuze cirkel doorbreken. Door de twee grote helende krachten – kameraadschap en saamhorigheid – aan te spreken kunnen we opnieuw de kern van onze menselijkheid ontdekken: altruïsme en onderlinge hulp.

Waar atomisering was zullen wij een florerend gemeenschapsleven ontwikkelen. Waar vervreemding was zullen wij een nieuw gevoel van saamhorigheid smeden – saamhorigheid met onze buren, onze buurt en de samenleving als geheel. Waar we nu klem zitten tussen markt en staat zullen we een nieuwe economie ontwikkelen die zowel de mensen als onze planeet met respect behandelt. Waar we genegeerd en uitgebuit worden, zullen we de democratie tot leven wekken en de politiek terugwinnen van degenen die met haar aan de haal zijn gegaan.

Daardoor kunnen we ons geluk herwinnen, ons vertrouwen in onze eigen kracht, onze trots en onze plaats in de wereld. We zullen weer deel uitmaken van de samenleving én meesters zijn over ons eigen lot. Ik stel voor dit verhaal een naam te geven: ‘saamhorigheidspolitiek’.

Dit is een verhaal waaraan we samen kunnen bouwen

Hoewel ik mijn eigen voorkeuren niet wil verhullen, streef ik ernaar om iedereen te bereiken die zich aangetrokken voelt tot een genereuze, inclusieve politiek.

Veel mensen die op demagogen en extremisten hebben gestemd, kwamen tot die keuze uit desillusie, vervreemding en het ontbreken van verhalen die hun leven zin en betekenis kunnen verlenen. De meesten hebben geen kwade bedoelingen. Toen ze iemand hoorden roepen in de politieke leegte, iemand die in plaats van robotachtige clichés te gebruiken, hun problemen benoemde en daar oplossingen voor beloofde – hoe grof en onwaarschijnlijk die ook zijn mochten – hebben ze gereageerd. Een paar jaar eerder hadden ze misschien op een partij gestemd die heel andere waarden uitdroeg.

In deze woelige tijden, waarin het lijkt of alles verandert en uit elkaar valt, is bijna iedereen als zwevende kiezer te beschouwen. Een effectieve hedendaagse politiek dient anderen over maatschappelijke scheidslijnen heen de hand te reiken, en punten van overeenstemming te vinden, hoe onwaarschijnlijk dit aanvankelijk ook mag lijken. Net als alle andere goede dingen in het leven is een nieuw verhaal iets wat we gezamenlijk dienen op te bouwen.

Bij Tegenlicht op NPO2is zondag 15 april om 21:05 te zien: ‘Compassie als oplossing volgens George Monbiot’

Lees verder: