Heel Bangladesh leeft achter prikkeldraad en niemand die het ziet

Rondom Bangladesh staat een hek van beton en prikkeldraad. Drie meter hoog. Om de 2,9 kilometer steekt er een wachttoren bovenuit. Door een verrekijker zie je de Indiase grenswachten die op de uitkijk staan. Een geweer over hun rechterschouder. Ze schieten met scherp.

Dit hekwerk tussen India en buurland Bangladesh is een van de meest bloedige grensafscheidingen ter wereld. Sinds het jaar 2006 zijn er bijna duizend doden gevallen, zeven keer zoveel als bij de Berlijnse Muur tussen 1961 en 1989. Zonder dat er internationaal alarm wordt geslagen. De wereld staat dit stilzwijgend toe.

Vanuit Bangladesh kun je het hek alleen in de verte door het landschap zien kronkelen. De grensovereenkomst die India en Bangladesh in 1974 sloten, verbiedt het bouwen van een defensieve structuur binnen 150 meter van de grens.

Daarom ligt het hek op 150 meter afstand van die grens. Tussen het hek en de grens ligt echter geen niemandsland. Dat is Indiase bodem waar boeren uit Bangladesh niks te zoeken hebben. Als een geit uit Bangladesh daar per ongeluk verzeild raakt, kan zijn eigenaar hem niet terughalen zonder een kogel te riskeren.

Alleen Indiase boeren mogen die grensstrook betreden. Elke ochtend opent een Indiase grenswacht de poort in het hek, zodat de boeren naar hun akkers kunnen sjokken. Elke avond gaan ze door diezelfde poort weer naar huis.

Contact tussen Indiase boeren en grensbewoners uit Bangladesh is streng verboden. Ze wisselen geen woord, ook al spreken ze dezelfde taal en zijn ze vaak familie van elkaar. Dit grenshek dwingt verwanten elkaar als vreemden te behandelen. Liever nog: als  vijanden. 

In de geschiedenis is dit niet eerder vertoond: een heel volk, een complete natie, achter prikkeldraad

Dit afschrikwekkende hek is de langste grensafscheiding ter wereld. Langer dan het IJzeren Gordijn ooit is geweest. India heeft het overgrote deel van de 4.095 kilometer lange grens met Bangladesh omheind. Op bijna 700 kilometer na, waar het plaatsen van een hek door bergen of rivieren niet mogelijk was.

In de geschiedenis is dit niet eerder vertoond: een heel volk, een complete natie, achter prikkeldraad. Behalve waar Bangladesh aan water grenst, langs de Baai van Bengalen. De bouw van het hek is halverwege de jaren tachtig op bescheiden schaal begonnen. Verreweg het grootste deel van de afscheiding is geplaatst vanaf 2006. 

Dit jaar heeft de Indiase Border Security Force (BSF) alweer een veehandelaar en twee Bengaalse boeren doodgeschoten. Langs de grens met Bangladesh zijn zo’n 80.000 Indiase militairen gestationeerd.

In Nederland weet bijna niemand van het bestaan van het moorddadige hekwerk af. Zelfs kranten in Bangladesh besteden nauwelijks nog aandacht aan grensincidenten. Een boer die door de Indiase grensmacht is doodgeschoten, is in het Bengalese dagblad The Daily Star niet meer dan een kort bericht. Niemand kijkt daar nog van op.

Doodgeschoten op weg naar haar uithuwelijking

Grensincidenten halen ook zelden de internationale pers. Een uitzondering was de dood van het vijftienjarig meisje Felani Khuti in januari 2011. Ze werd op weg naar haar bruiloft gedood.

Felani woonde met haar ouders en haar vijf broers en zussen in India. Haar vader kwam oorspronkelijk uit Bangladesh, uit het dorp Ramkhana. Hij had zijn geluk aan de andere kant van de grens beproefd toen er nog geen hek bestond.

Felani woonde in India. Maar ze moest trouwen met een man uit Bangladesh, uit het geboortedorp van haar vader. Zo had haar vader dat geregeld. Er hoefde alleen nog te worden getrouwd.

Haar vader had zich in veiligheid weten te brengen. Hij hoorde haar nog een halfuur smeken om water. Zeker vier uur bleef ze bungelen in het prikkeldraad

Helaas lag de dichtstbijzijnde grensovergang 120 kilometer verderop. Je moest papieren hebben om die grens te passeren. Dus gooide Felani’s vader het op een akkoordje met twee smokkelaars. Zij zouden vader en dochter wel de grens over helpen.

De vader kwam via een bamboeladder probleemloos over het hek. Maar bij Felani ging het mis. Ze raakte met haar broek in het prikkeldraad verstrikt. Ze gilde in paniek. De gealarmeerde grenswacht had aan één schot in haar borst genoeg.

Felani was niet onmiddellijk dood. Haar vader had zich in veiligheid weten te brengen: hij hoorde haar nog een halfuur smeken om water. Zeker vier uur bleef ze bungelen in het prikkeldraad. Foto’s maken pijnlijk duidelijk hoe ze daar hing.

Indiase grenswachten maakten haar pas aan het eind van de ochtend los. Ze bonden haar aan handen en voeten aan een bamboestok, als een varken aan het spit (zie de foto op de foto hieronder).

Een dag later bezorgde de Indiase grenswacht haar lichaam bij de autoriteiten in Bangladesh. Waar waren de sieraden die ze voor haar bruiloft had gedragen? Haar oorringen? Haar neusring? Haar gouden armband? Niemand die het wist.

Grenzen getrokken door een bijziende

Felani stierf langs een grens die in 1947 pas was getrokken. Het vaststellen van zo’n grens werd pas nodig toen de Britten besloten hun Indiase rijk zelfstandigheid te gunnen en het imperium op te delen in een staat voor hindoes - India - en een staat voor moslims - Pakistan. 

Van Bangladesh was geen sprake. Dat ontstond toen de regio zich in 1971 met een bevrijdingsoorlog losmaakte van Pakistan. In 1947 heette Bangladesh nog Oost-Pakistan. Aan de andere kant van India lag West-Pakistan.

De Britse bureaucraat die opdracht kreeg de grenzen vast te stellen, was Cyril John Radcliffe (1899 – 1977), een bijziende jurist. Op het moment dat hij in India arriveerde, dacht hij zes maanden tijd voor die klus te hebben. Zijn superieuren gaven hem 36 dagen. 

Hij maakte er zooitje van. ‘Er zullen grofweg zo’n 80 miljoen mensen reden tot klagen hebben,’ schreef hij in een brief aan zijn stiefzoon. 

Bij zijn vertrek naar het moederland eiste hij dat Britse militairen zijn vliegtuig grondig doorzochten op bommen en aanslagplegers. Hij keerde nooit naar India terug.

De consequenties van de bureaucratisch getrokken grenzen waren rampzalig. Hele bevolkingsgroepen kwamen er opeens achter dat ze in het verkeerde land dreigden te komen wonen. Er ontstond een volksverhuizing van 12 miljoen mensen, van Indiaas naar Pakistaans gebied, en van Pakistaans naar Indiaas gebied. Bij het geweld in de weken na de deling vonden zeker een half miljoen mensen de dood.

Het ontstaan van het hek

De eerste vijftig jaar na de deling van het Indiase rijk in 1947 bleven de grenzen zo open als ze altijd al waren geweest. Over en weer konden grensbewoners zich vrij bewegen. Over en weer werd vrijelijk handel gevoerd. Dat bleef zo toen Bangladesh in 1971 een onafhankelijke natie werd, met steun van India.

Bangladesh en de grootste naburige Indiase deelstaat West-Bengalen vormen cultureel één geheel. Bewoners aan weerszijden van de grens spreken dezelfde taal, zien er hetzelfde uit, dragen dezelfde kleding. Daarom heeft de regering van West-Bengalen zich jarenlang verzet tegen de aanleg van een hek langs de grens met Bangladesh.

Toch besloot de Indiase regering in 1986 tot de plaatsing van zo’n hek. Dat had niks te maken met ontwikkelingen in Bangladesh, maar met grote sociale en religieuze verdeeldheid in eigen land. Want wat verenigt beter dan een buitenlandse  vijand?

Een overvol land, waar alleen de magen leeg zijn

Vanaf de stad Dinajpur in het noordwesten van Bangladesh is het twintig kilometer rijden naar het dichtstbijzijnde grenshek. Kongkon Karmaker doet er een uur over op zijn motor, omdat het onderweg zo druk is en hij de gaten in het wegdek moet ontwijken. De route gaat over asfaltwegen die door de rijstvelden kronkelen, totdat ze uitlopen in glibberige zandpaden waar Kongkons motor steeds slipt. 

Overal werken mensen op het land. Overal spelen kinderen tussen lemen huizen. Dit is een overvol land met te weinig grond om iedereen te voeden. Leeg zijn alleen de magen.

Voor Kongkon is dit bekend terrein. Hij is de plaatselijke correspondent van het dagblad The Daily Star. Hij is ook een van de vierhonderd lokale activisten van de nationale mensenrechtenorganisator Odhikar. Bij grensincidenten gaat hij meteen op onderzoek uit. Langs deze grens blijft niemands dood onopgemerkt.

In de loop van de jaren heeft hij tientallen slachtoffers gezien. Het went nooit, vertelt hij. Elke dood is een drama voor de familie, zeker als het om een kostwinner gaat. 

De keuterboeren in deze grensstreek zijn extreem arm. Hier op 20 kilometer van Dinajpur hebben de bewoners nog toegang tot de stad. Ze hebben nog kans op bijverdiensten. Hun kinderen kunnen naar school.

Voor een boer die nog geen euro per dag verdient, is de verleiding groot om af en toe een paar koeien de grens over te smokkelen

Verderop langs de 400 kilometer lange grens in dit district kun je alleen via lange omwegen komen. De mensen daar leven volledig geïsoleerd. De meesten zijn nog nooit in de stad geweest. Juist in die gebieden is het aantal grensincidenten het grootst.

Dat is geen toeval. De meeste incidenten komen voort uit smokkel. Daarbij gaat het in de eerste plaats om de verboden export van runderen. Indiase heilige koeien brengen een vette prijs op in Bangladesh.

Voor een boer die nog geen euro per dag verdient, is de verleiding groot om in opdracht van een plaatselijke veehandelaar af en toe een paar koeien de grens over te smokkelen. Dat levert hem in één klap 4.000 taka op, ruim 37 euro. Daar kan hij basisbenodigdheden voor een maand van kopen, zoals kookolie, zout, zeep en medicijnen.

Bijverdienen kan hij ook met de smokkel van de Indiase hoestsiroop Phensedy I. In Bangladesh zijn tienduizenden jongeren aan die drank verslaafd, die codeïne bevat, een stof die verwant is aan morfine.

Volgens Kongkon spelen Indiase grenswachten meestal onder één hoedje met de smokkelbendes. ‘Ze innen belasting. Zo noemden ze dat,’ zegt hij.

Soms ontstaan er meningsverschillen of misverstanden. Dan rekenen grenswachten desnoods op geweldadige wijze af met de betrokken veehandelaar, smokkelaar of boer. Door moord, marteling of roof.

Terroristen en migranten zijn één pot nat

Nadat in 1986 het besluit tot uitbreiding van het hek eenmaal genomen was, maakte de regering van de uitvoering weinig werk. In het jaar 2000, vijftien jaar later, was hooguit 5 procent van het hekwerk voltooid.

De aanleg kwam pas in een stroomversnelling na de terreuraanslagen van 11 september 2001 in de Verenigde Staten. De Amerikaanse president George W. Bush proclameerde zijn oorlog tegen terrorisme. India sloot zich daar gretig bij aan.

De aanleg van het hekwerk kwam pas in een stroomversnelling na de terreuraanslagen van 11 september 2001 in de Verenigde Staten

Volgens Indiase politici is er geen land ter wereld dat zo zwaar door terrorisme wordt geteisterd als India. En het is waar dat India sinds het begin van deze eeuw elk jaar gemiddeld door acht tot tien aanslagen werd getroffen. Maar de meeste van de dertig organisaties die door de Indiase regering als terroristisch zijn aangemerkt, komen voort uit binnenlandse onvrede, niet vanuit Bangladesh. Al schilderen Indiase politici hun buurland graag af als zwakke, wetteloze staat. Vaststaat dat het hek geen einde aan de terreur heeft gemaakt.

Toch beschouwt de Indiase regering het grenshek als ‘belangrijkste verdedigingslinie tegen het terrorisme.’ En leiders van de BJP, een van de twee grootste partijen, noemen het hek ‘ons verdedigingsschild tegen illegale immigranten uit Bangladesh.’ Volgens die hindoe-nationalistische partij telt India zeker 20 miljoen van die ongewenste gastarbeiders uit het buurland, die de banen inpikken ‘van echte Indiërs.’ Het werkelijk aantal ligt waarschijnlijk rond de vijf miljoen.

De chef van de Indiase strijdkrachten, generaal Bikram Singh,  verklaarde vorige maand nog: ‘Illegale immigratie vormt een bedreiging voor de nationale veiligheid.’ Terroristen en migranten zijn voor India één pot nat.

Daarom mag elke Indiase grenswacht meteen schieten op iedereen die ongeoorloofd de grens oversteekt. De veiligheid van de staat is in het geding.

Secretaris Adilar Rahman Khan van mensenrechtenorganisatie Odhikar noemt dat ‘demagogische onzin.’ In zijn kantoor in de Bengaalse hoofdstad Dhaka dat volhangt met teksten als ‘Demand Justice’ en ‘Stop Torture,’ beschuldigt hij India van ‘staatsterreur.’ Het oprichten van het hek was volgens hem al ‘een daad van agressie,’ erop gericht de bevolking van Bangladesh te intimideren en te kleineren en zo duidelijk te maken wie er in de regio de baas is.

India en Bangladesh hebben bij herhaling afgesproken dat het illegaal passeren van hun grens als overtreding wordt beschouwd. De betrokken persoon moet zo snel mogelijk worden overgedragen aan de civiele autoriteiten. Zo nodig wordt hij berecht en bestraft. Meteen doodschieten staat haaks op die afspraak. Dat gebeurt straffeloos.

De moordenaar van het vijftienjarige meisje Felani moest zich vorig jaar september voor een Indiase rechtbank verantwoorden. Dat was nooit eerder gebeurd. Maar de dader werd  vrijgesproken. Volgens de militaire rechtbank had hij alleen maar zijn plicht gedaan.

Dit verhaal is mede tot stand gekomen met financiële steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. In opdracht van Wordt Vervolgd, het maandblad van Amnesty International, heeft Dick Wittenberg eerder deze maand een verhaal over het grenshek geschreven. Dat verhaal verschijnt in het eerstvolgende nummer, met een fotoserie van Gaël Turine.