In Ierland wordt de democratie opnieuw uitgevonden. Met dank aan 99 studenten, truckers en andere gewone burgers

Als de Ierse kiezers zich morgen uitspreken over een mogelijke versoepeling van de abortuswetgeving, zullen allerlei verhalen door hun hoofd spelen. Persoonlijke verhalen waarin het recht op leven van moeders centraal staat, of juist dat van het ongeboren kind - en die maandenlang de verhitte campagnes voor een ‘ja’ of een ‘nee’ hebben gedomineerd.

Neem het verhaal van Sorcha, die beschrijft hoe ze naar Engeland afreisde voor een abortus die in Ierland verboden was. Of dat van Tracey, die naar het Engelse Liverpool moest om haar dochter Grace vervroegd ter wereld te laten komen, van wie al tijdens de zwangerschap vast was komen te staan dat ze ongeneeslijk ziek was. De as van haar kindje kreeg ze drie weken later opgestuurd, per koerier.

Aan de andere kant zijn er vrouwen als Carina. Pas na de geboorte van haar zoon Benjamin kwam ze erachter dat hij het syndroom van Down had. Ze is bang dat Ierland straks landen als Groot-Brittannië, Denemarken en IJsland achterna gaat. Daar worden de meeste baby’s met het syndroom van Down geaborteerd, dankzij de soepeler abortuswetten.

Referenda zijn per definitie een versimpeling van de werkelijkheid. Slechts één kant ‘wint’ in een vraagstuk dat allesbehalve zwart-wit is.

Kleine troost voor de aanstaande verliezers: het proces dat aan de volksraadpleging voorafging, had veel slechter kunnen verlopen.

De Burgervergadering

Tot voor kort was het ondenkbaar dat er in Ierland een referendum mogelijk zou zijn over abortus. De traditionele katholieke bevolking en het conservatieve platteland staan er lijnrecht tegenover de progressieve, stedelijke bevolking over de kwestie. Geen onderwerp ligt er zó gevoelig.

Door het werk van 99 Ierse burgers is abortus tóch op de agenda gekomen.

In een land dat bekendstaat om zijn verhalenvertellers, zal dit verhaal misschien langer dan andere blijven weerklinken. De kern is dat Ierland de democratische spelregels heeft veranderd. Waar we allemaal wat aan hebben, overal ter wereld.

Dat zit zo. Die 99 Ierse burgers kwamen bijeen in de zogenaamde Citizen’s Assembly of Burgervergadering. Het zijn willekeurig gekozen burgers, vanuit het idee dat ‘de gewone Ier’ in de vergadering vertegenwoordigd moet zijn: van elke leeftijd, elk geslacht en afkomstig uit elke sociale klasse en elke regio.

De leden van de Burgervergadering doen een tijd onderzoek naar een bepaalde kwestie. Naar abortus dus, maar eerder ook naar de vergrijzing van Ierland, een vaste termijn voor de parlementen, voorwaarden voor referenda en klimaatverandering.

Ze spreken met deskundigen, betrokkenen en elkaar over mogelijke medische, morele en ethische bezwaren. Hun conclusies vatten ze samen in rapporten en aanbevelingen die ze voorleggen aan de Oireachtas, het Nationale Parlement van Ierland, zodat de parlementariërs ermee aan de slag gaan. Zij kunnen bijvoorbeeld voorstellen er een referendum over te houden.

Veel landen zouden het niet aandurven om burgers zoveel zeggenschap te geven

De aanbeveling van de Burgervergadering over abortus, om het verbod hierop te schrappen uit de Grondwet, verraste iedereen. Maar politici waren verplicht de aanbevelingen op te volgen.

Het referendum van morgen is de derde verplichte etappe in dit proces, omdat over elke grondwetswijziging in Ierland een referendum moet worden gehouden. Veel landen zouden het niet aandurven om burgers zoveel zeggenschap te geven. Om beïnvloeding van buitenaf te voorkomen, zijn dan ook maatregelen genomen die bijvoorbeeld politieke reclame op sociale media indammen.

De wijsheid van de menigte

Vorig jaar zomer was ik in Ierland om dit democratische proces van dichtbij mee te maken. In een hotel in Noord-Dublin, aan de rand van een haven waarin zeiljachten en andere bootjes dobberden, sprak ik met leden van de Burgervergadering die net vijf weekenden samen hadden zitten peinzen over de Ierse abortuswetten.

Het was de laatste etappe in een denkproces waar ik meer dan twintig jaar geleden mee begon toen ik verslaggever was in Brussel.

Mijn denken was in de loop der jaren geëvolueerd tot een alomvattende kritiek op verkiezingen zelf

Destijds was ik geshockeerd door de achteloze manier waarop de EU-leiders, schijnbaar zonder enig debat, pogingen van de Europese milieuministers om een CO2-belasting in te voeren de nek omdraaiden. Het trof me dat de leiders maanden van onderhandelingen over de aanpak van klimaatverandering overboord kieperden, zonder journalisten iets te vertellen – wie, wat, waar, hoe – over hun besloten vergaderingen.

Mijn denken was in de loop der jaren geëvolueerd tot een alomvattende kritiek op verkiezingen zelf. Dat kwam deels door de vertekende uitslagen in het first past the post-systeem van mijn geboorteland Groot-Brittannië.

Door dit districtenstelsel, zoals het ook wel heet, kan in theorie één partij alle zetels in het parlement krijgen als hij in elk district één stem meer krijgt dan andere partijen. En kan een partij die landelijk 49 procent van de stemmen krijgt toch geheel buiten de boot vallen.

Tegelijkertijd verschijnen er steeds meer boeken die stellen dat de representatieve democratie helemaal niet representatief of democratisch is.

Het Ierse juryproces laat zien dat het ook anders kan. De implicaties ervan strekken verder dan dit referendum, wat de uitkomst ook wordt. En zijn voor veel meer landen van belang.

Stille trots

Voorstanders roemen twee aspecten waarmee de Burgervergadering zich onderscheidt van gekozen organen in een democratie, die politieke besluiten nemen.

Het eerste is de willekeurige selectie van deelnemers, waardoor je een brede vertegenwoordiging uit de maatschappij krijgt. Daardoor worden de benauwende bubbels van beroepspolitici doorgeprikt, en wordt het beleid minder elitair.

Het tweede zijn de voorwaarden die zijn opgesteld voor de beraadslagingen. Die bepalen dat er evenwichtig samengestelde expertpanels komen waar alle verschillende perspectieven en argumenten die spelen aan bod komen. De deelnemers krijgen vervolgens voldoende tijd om erover te reflecteren en de kwestie met elkaar te bespreken.

Wat me het meest trof bij de deelnemers was hun stille trots op hun prestatie. Die straalde van hen af voor de camera, en opnieuw in de telefoongesprekken die ik met hen voerde voor een artikel in The Guardian. Ze hadden het over hun ‘persoonlijke transformatie’, over hoe ze diep betrokken raakten bij het commissiewerk en daardoor zelf van gedachten waren veranderd.

Zoals vrachtwagenchauffeur David Keogh, een man van eind 40. Hij kon niet enthousiaster zijn. ‘Dit was de mooiste ervaring van mijn leven, dat meen ik oprecht. Het is… wat kan ik zeggen? Het is het binnenwerk van de machine. We zitten in het hart van de machine.’

Iets verder van de deelnemers vandaan sprak ik met Dimitri Courant, een Franse politicoloog en onderzoeker van de Université Paris 8 en de Université de Lausanne – kort nadat de Burgervergadering was afgerond. Hij beschreef een proces van democratische innovatie waarin Ierland nu de voorhoede vormt. ‘Er is een nieuwe standaard, een nieuwe norm die we serieus moeten nemen – en dat is het Ierse voorbeeld’, zei hij.

Vrouwen en vertegenwoordiging

Het eerste aspect, een brede maatschappelijke vertegenwoordiging, is zeker in Ierland van belang bij vraagstukken over voortplanting, zoals abortus. Dat komt omdat Ierse vrouwen chronisch ondervertegenwoordigd zijn in de politiek. In het in 2016 gekozen Ierse parlement wordt slechts een op de vijf zetels bezet door een vrouw.

Op zijn zachtst gezegd is dat geen goed uitgangspunt om vrouwvriendelijk beleid op te stellen voor zwangerschap en geboorte. Die situatie leidt soms tot rampzalige wetten.

Een van de in 2016 gekozen vrouwelijke parlementariërs is Kate O’Connell. Haar politieke ambities vloeiden voort uit haar ervaringen tijdens haar zwangerschap: haar ongeboren zoon had mogelijk een dodelijke aandoening, maar een abortus kon ze alleen laten uitvoeren in het Verenigd Koninkrijk.

De lessen van de geschiedenis

De Fine Gael-minderheidscoalitie stelde in 2016 een Burgervergadering in om het vertrouwen van de kiezers in de politiek te herstellen. Ze grepen daarvoor terug op de ideeën over democratie die in het oude Athene leefden.

De oude Grieken begrepen de nadelen van verkiezingen. Bij democratie draaide het volgens hen om openbare vergaderingen, gehouden door een willekeurige selectie van ambtsdragers. Ze hielden amper verkiezingen, omdat ze die ‘oligarchisch’ of ‘aristocratisch’ vonden.

Goed, die vorm was verre van perfect: vrouwen, slaven en buitenlanders waren bijvoorbeeld uitgesloten van deelname aan die volksvergaderingen.

Maar die basiselementen veroorzaken – nu net als toen – een andere politieke dynamiek dan we gewend zijn. Zo verlopen de discussies in de Burgervergadering veel harmonieuzer dan de debatten in de gezamenlijke parlementscommissie die de aanbevelingen van de burgers overnam: de deelnemers van de vergadering waren meer geneigd kwesties op hun merites te beoordelen.

Vermoedelijk zijn we nu de best geïnformeerde amateurs van het land

‘Er waren hier in de Burgervergadering geen grote ruzies of meningsverschillen, ook al waren we het lang niet altijd eens, zoals je altijd zult hebben met dit onderwerp’, zegt John Long, een 56-jarige elektricien uit Cork, een stad in Zuid-Ierland.

Long was een van de 99 willekeurige vreemdelingen die voor de Burgervergadering zijn bijeengebracht. In vijf maanden brachten ze vijf weekenden door met discussiëren over de abortuswetten; in april 2017 waren ze klaar.^*

‘Ik denk dat we er een paar honderd uur in hebben zitten, waarschijnlijk meer dan welke parlementscommissie er ooit in stak. Vermoedelijk zijn we nu de best geïnformeerde amateurs van het land’, zegt hij.

Net als sommige andere deelnemers is Long geleidelijk steeds meer voorstander geworden van soepelere abortuswetten. Dat past bij het doel van de Burgervergadering: mensen de ruimte geven complexe kwesties echt te begrijpen, en een andere positie in te nemen als hun mening verandert.

Het besluit van Ierland er een in te stellen over abortus, en om een referendum te houden over haar belangrijkste aanbevelingen, laat zien hoe je buiten partijpolitiek om gevoelige kwesties kunt oplossen.

Er is ook kritiek

Natuurlijk kunnen Burgervergaderingen niet in hun eentje het gebrek aan vertrouwen in de politiek oplossen. In Ierland evenmin als elders.

Ook Burgervergaderingen zijn kwetsbaar: ze moeten over genoeg financiële middelen en mankracht beschikken. Leden krijgen niet betaald voor hun inzet. Verder moeten ze transparant zijn en hun samenstelling altijd representatief. Zo werd in de aanloop naar het abortusreferendum geklaagd dat dit ontbrak, omdat tien Ierse graafschappen er niet in vertegenwoordigd waren.

Ook belangrijk: leden moeten zich achter de aanbevelingen van de Burgervergadering opstellen, zelfs als ze het niet 100 procent met alle punten eens zijn. En ze moeten politici aan hun zijde weten te krijgen, omdat zij beslissen hoe de aanbevelingen in actie worden omgezet.

Van tevoren staat niet vast dat dat allemaal lukt. Desondanks is de Ierse Burgervergadering in haar opzet geslaagd. Het voorbeeld laat zien dat je een systeem kunt scheppen waarin je complexe kwesties op democratische wijze kunt tackelen, ingebed in een politiek systeem.

Wanneer is het geslaagd?

Inmiddels zijn de Ieren niet meer de enigen met dit soort burgervergaderingen. Dit jaar werd in Madrid Democracy R&D opgericht. De leden hebben als doel gezamenlijk te zoeken naar manieren om de democratie te verbeteren. Kernprincipes zijn onder meer commissies op te zetten via een soort loting, waarna deze willekeurig gekozen leden de ruimte krijgen om uitgebreid te beraadslagen.

Een Iers ‘ja’ als uitslag zou deze democratische vernieuwing een grote impuls geven, waarmee deze uitgebreide kiezersraadpleging een waardig alternatief wordt voor de verkozen politicus.

Een Iers ‘ja’ als uitslag zou deze democratische vernieuwing een grote impuls geven

Een ‘nee’-uitslag, die de aanbevelingen van de Burgervergadering tenietdoet, zou een tegenslag zijn voor het idee, maar geen fatale. In Brits-Columbia werd in 2004 een burgervergadering ingesteld om het kiesstelsel te hervormen, maar de aanbevelingen die ze opstelde, werden in een referendum verworpen.

Ondanks die uitslag was er veel lof voor de serieuze en deugdelijke manier waarop de leden met elkaar hadden nagedacht en gediscussieerd. Datzelfde zou ook voor Ierland kunnen gelden.

Een lange adem

Hoe dan ook moeten democratische hervormers een lange adem hebben. Zo werden in Ierland de zaadjes voor de Burgervergadering al geplant na de mondiale financiële crisis van 2007 en 2008. De kredietcrisis sloeg diverse grote Ierse banken knock-out en prikte de lokale vastgoedbubbel door.

Politicologen zagen vervolgens hoe economen zich vastbeten in onderzoek naar de oorzaken van de crisis en concludeerden dat zij dat ook moesten doen. Zo begonnen ze een pleidooi voor politieke veranderingen.

‘Zonder radicale hervormingen lopen we het gevaar dat we over twintig jaar weer een crisis in sukkelen’, zeiden ze.

Ierland is sindsdien ver gekomen, getuige de ‘ja’-stem voor het homohuwelijk, die won bij het referendum van 2015 dat uit diezelfde hervormingsbeweging voortkwam.

Voor Kate O’Connell, de apotheker-en-moeder-van-drie-kinderen-die-politicus-werd, heeft alleen al het instellen van zo’n burgervergadering over dit onderwerp wonderen verricht in het denken over abortus.

‘Ik denk dat we zonder de Burgervergadering niet op het punt waren gekomen waar we nu zijn in het debat over abortus. Ik denk dat het jaren langer had geduurd, als we er überhaupt ooit waren gekomen.’

Dit artikel is voor De Correspondent geschreven en door Hans Pieter van Stein Callenfels vanuit het Engels vertaald.