‘We zijn de nieuwe president dankbaar. Dat hij Mugabe heeft afgezet, is echt fantastisch.’ Tendai, een twintiger die ik zes jaar geleden ontmoette, is nog altijd blij met de omwenteling in zijn land, als ik hem in januari spreek in de hoofdstad Harare.

Eind november vorig jaar dwong het leger president tot aftreden, de inmiddels 94-jarige leider van de guerrillabeweging die in 1980 tot leider van het land werd gekozen, maar die vooral de laatste twintig jaar als dictator regeerde.

Sinds die staatsgreep van november, die officieel kan Zimbabwe weer een beetje ademhalen.

De huidige president Emmerson Mnangagwa, een voormalige ‘kroonprins’ van Mugabe met veel steun in het leger, maakte zich direct populair door de vele wegversperringen in het land af te schaffen.

Politieagenten gebruikten die om automobilisten bij het minste al dan niet ingebeelde mankement een ‘boete’ te geven, waarvan een percentage naar hun chefs ging. Mnangagwa benadrukte ook meteen dat de al voor deze zomer geplande parlements- en presidentsverkiezingen gewoon zouden doorgaan en zei expliciet dat ze vrij en eerlijk zullen zijn.

Eerlijke verkiezingen? Dat zou wat nieuws zijn

Dat zou de eerste keer zijn sinds de jaren negentig, toen de verkiezingen in het land nog niet omstreden waren. In 2000 moest regeringspartij echter haar toevlucht nemen tot stembusfraude en geweld, om te voorkomen dat een nieuwe, snel groeiende oppositiepartij aan de macht kwam.

Het is een patroon dat zich sindsdien steeds heeft herhaald. zoals die oppositiepartij destijds nog heette, haalde met haar belofte te breken met het corrupte verleden steeds veel zetels binnen, maar won er mede door de stembusfraude nooit genoeg om de regering te kunnen vormen.

‘Als er dit keer inderdaad eerlijke verkiezingen komen, krijgen we een kans voor open doel, die we niet mogen missen’

Tendai leerde ik kennen toen ik begon met research voor over Zimbabwe. Hij was naar Harare gekomen om werk te zoeken als automonteur, maar vond dat niet door de ingestorte economie – en was mede daardoor een enthousiast aanhanger van de MDC.

In januari is hij nog vol lof over de nieuwe president. Zou hij hem misschien belonen met zijn stem, vraag ik hem. Natuurlijk niet, antwoordt hij: het wordt Nelson Chamisa, leider van de MDC-Alliantie. ‘Als er dit keer inderdaad eerlijke verkiezingen komen’, zegt hij met een brede grijns, ‘krijgen we een kans voor open doel, die we niet mogen missen.’

Wat Zimbabwe nu te doen staat: weer geloofwaardig worden

Mnangagwa gaat het niet zozeer om stemmen als die van Tendai. Hij weet dat de aanhang voor de oppositie groot is in steden, maar ook dat de oppositie verdeeld is, zeker sinds in februari MDC-leider Morgan Tsvangirai overleed aan kanker. Ook als het komt in september, zal hij vertrouwen op het geoliede partij-apparaat en de invloed die Zanu-PF van oudsher heeft op het platteland.

Belangrijker voor Mnangagwa is de geloofwaardigheid van zijn land te herstellen bij buitenlandse investeerders en donoren. Het land verkeert in een economische malaise, kampt met hoge buitenlandse schulden, een opgeblazen, geldverslindend ambtenarenapparaat en een groot tekort

Sinds hij aan de macht is, trekt hij daarom de wereld rond om te verkondigen dat er nieuwe tijden zijn aangebroken en dat zijn land ‘open for business’ is. Hij krijgt daarvoor zelfs de handen op elkaar van de van hun land verjaagde witte boeren.

Voorafgaand aan de verkiezingen van 2000 had de regering-Mugabe regeringsgezinde knokploegen zijn zegen gegeven om witte boeren van hun land te verjagen.

Hun 4.500 veelal bloeiende landerijen – sommige met honderden hectares tabak, andere met duizenden hectares graasgrond voor vee, of kassen vol rozen – zouden verdeeld worden onder zwarte landloze boeren. Dat moest Mugabe vooral op het platteland stemmen opleveren, was de gedachte.

Binnen twee jaar waren de meeste witte boeren van hun grond verjaagd. Hun land werd niet alleen verdeeld onder zwarte boeren, maar ook onder rechters en ministers – als onderdeel van een patronagesysteem, waarmee Zanu-PF haar machtspositie verder verankerde.

De grootschalige landbouw kwam tot stilstand, wat een economische neergang inzette, waarvan het land nog altijd niet hersteld is. Mugabe behield lange tijd steun, mede door rechters, generaals en ministers een van de vrijgekomen boerderijen te geven, maar op een gegeven moment droogden die middelen op.

Aanhangers van de regeringspartij Zanu-PF van president Emmerson Mnangagwa marcheren voor geweldloze, vrije en eerlijke verkiezingen in Harare, Zimbabwe. Foto: Philimon Bulawayo

De eerste stap kan zijn: zicht op compensatie voor verjaagde boeren

Op een terras in de Zimbabwaanse hoofdstad Harare spreek ik in januari John Laurie (83), oud-voorzitter van de CFU, de ooit machtige bond van (vooral witte) commerciële boeren. Nu leidt hij de Stuurgroep voor Compensatie, die 91 procent van de verjaagde witte boeren vertegenwoordigt.

‘Onze president probeert hard ons land weer terug in de schoot van de internationale gemeenschap te krijgen’, zegt de ex-boer over president Mnangagwa.

Hij roemt een van de eerste wapenfeiten van diens regering: de afschaffing van de wet die bepaalde dat elk bedrijf in Zimbabwe voor 51 procent in handen moest zijn van een Zimbabwaan. Die hield buitenlandse geldschieters weg, omdat ze geen zeggenschap zouden krijgen over hun eigen investering. ‘Je ziet aan die stap dat het Mnangagwa ernst is.’

Ik laat hem het weekblad The Financial Gazette zien, dat een dag eerder onthulde dat de boeren die Laurie vertegenwoordigt de regering als compensatie voor hun onteigende landerijen.

Laurie tikt op de roze pagina’s en zegt verbaasd te zijn dat het blad op de hoogte was van het vertrouwelijke overleg met de regering. ‘Maar de cijfers kloppen’, zegt hij met bewondering voor de journalisten.

‘Wij willen in goed vertrouwen onderhandelen met de regering, en niet de confrontatie zoeken’

Als de boeren worden gecompenseerd – het gaat om zo’n 3.500 boeren die 7,3 miljoen hectare landbouwgrond verloren, zegt Laurie – wekt ook dat het vertrouwen van investeerders, omdat ze zien dat Zimbabwe het recht op bezit weer respecteert.

Bovendien geven de oude landeigenaren voor die compensatie hun originele eigendomspapieren op. Hierdoor hoeven de regering en de banken niet meer bang te zijn voor toekomstige claims en kan het land weer als onderpand voor leningen worden gebruikt.

‘Wij willen in goed vertrouwen onderhandelen met de regering, en zoeken’, vervolgt hij. ‘Dus we kiezen Mogelijk dat donoren over de brug komen, want dat Zimbabwe geen 9 miljard kan ophoesten, begrijpt hij ook wel. ‘Veel hangt er daarom van af of de verkiezingen vrij en eerlijk worden verklaard door buitenstaanders’, zegt hij.

Deze verkiezingen zijn vrijer en eerlijker, maar nog niet vrij en eerlijk

Maar zal dat gebeuren? Er zijn zeker verbeteringen te zien. In de staatsmedia werd de oppositiepartij MDC achttien jaar lang als ‘marionet van het Westen’ afgeschilderd, maar van zulke verkettering is geen sprake meer. De staatstelevisie doet soms zelfs verslag van campagnebijeenkomsten van de MDC, zij het mondjesmaat – een noviteit.

Ook mogen er komen, voor het eerst sinds Zimbabwe in 2002 het hoofd van een vergelijkbare EU-missie het land uitzette.

Het kiesregister met 5,6 miljoen stemgerechtigden was al een halfjaar geleden compleet, en kan al een aantal weken worden gecontroleerd – anders dan in 2013, toen het register pas twee dagen voor de verkiezingen werd vrijgegeven.

Maar het kwaad is al geschied, zegt Steven Gray, directeur Zimbabwe van de Internationale Stichting voor Electorale Systemen (IFES), die adviezen geeft tijdens verkiezingen overal ter wereld. Hij laat zien hoe subtiel beïnvloeding kan werken.

De registratie van kiezers is net voltooid als ik hem in januari in Harare spreek. In Bulawayo, een stad en een provincie waar de oppositie erg sterk is, was het mogelijk je als kiezer te registreren bij elf posten van de Zimbabwaanse Verkiezingscommissie, vertelt Gray. Het resultaat: 55 procent van de potentiële kiezers heeft zich geregistreerd.

In de provincie Midlands, waar regeringspartij Zanu-PF veel aanhang heeft, waren er maar liefst 69 posten om je te registreren. Zes keer zoveel, terwijl er maar twee keer zoveel mensen wonen. Het resultaat: 80 procent van de potentiële kiezers staat daar in het kiesregister.

Een demonstrant laat van zich horen tijdens een vredesmars georganiseerd door het Churches Convergence on Peace Project op 19 juli in aanloop naar de verkiezingen in Bulawayo, Zimbabwe. Foto: Zinyange Auntony / AFP

Op de achtergrond speelt angst voor geweld

In elk geval is de kans op geweld dit jaar klein, vertelt mensenrechtenactiviste Jenni Williams me, als ze in april in Amsterdam is op uitnodiging van Amnesty International. ‘Maar dat hoeft ook niet. Zanu-PF hoeft op het platteland alleen maar te zeggen: “Denk aan 2008”.’

In dat jaar won oppositiepartij MDC zelfs volgens officiële cijfers de meerderheid van de parlementszetels, ondanks nieuwe stembusfraude. En presidentskandidaat Morgan Tsvangirai kreeg meer stemmen dan Mugabe – zelfs volgens officiële cijfers – maar bleef net steken onder de 50 procent, wat volgens de grondwet betekende dat er een tweede stemronde zou komen.

‘Dat in het hele land militairen worden ingeschakeld rond de stembureaus, wekt onrust. Vroeger waren dat alleen leraren’

Maar dat Tsvangirai ook die ronde zou winnen, wilde de regeringspartij ten koste van alles voorkomen. Een golf van geweld overspoelde het land. Zeker tweehonderd leden van de oppositie werden vermoord. Tsvangirai zag zich door het geweld genoodzaakt terug te trekken als kandidaat, waardoor Mugabe

Mensen zijn nog steeds bang voor herhaling van dat geweld, zegt Williams. ‘Dat in het hele land militairen worden ingeschakeld rond de stembureaus, wekt ook onrust. Vroeger vervulden alleen leraren die functie.’

Williams is directeur van Women of Zimbabwe Arise in Bulawayo, een groep vrouwen die bijvoorbeeld de straat opging, slaand op lege potten en pannen, om te protesteren tegen de lege winkels en de hoge prijzen. Agenten in burger of militairen ontvoerden haar en bedreigden haar met de dood in 2003 en ze is naar eigen zeggen 68 keer in de gevangenis gezet, ‘geloof ik, hoor, ik ben de tel een beetje kwijtgeraakt’.

Ook tijdens de gewelddadige verkiezingscampagne van 2008 zat ze vast, met elf andere vrouwen. ‘Zes weken lang zonder vorm van proces. De rechter, die helemaal op de hand van Zanu-PF was, zei dat het zou zijn om mij en de anderen vrij te laten rondlopen tijdens de tweede ronde van de presidentsverkiezingen. Pas daarna kwamen we vrij.’

Wat burgers verwachten: excuses en compensatie

Toch wil ook Williams de nieuwe president graag het voordeel van de twijfel geven, en hoopt ze dat het land economisch weer op gang komt. ‘Het heeft geen zin te blijven huilen.’

Net als Laurie verwacht ze compensatie van de regering, maar niet in geld. ‘De open wond in Matabeleland moet geheeld worden. Pas dan kunnen we verder met het land.’

Williams doelt op de slachting in de jaren tachtig die bekendstaat als waarbij het Zimbabwaanse leger zeker 20.000 etnische Matabele ombracht. Niemand is ooit voor die doden gestraft.

Mnangagwa was in die tijd zelf minister van Veiligheid en daardoor medeverantwoordelijk voor de moordcampagnes. ‘Hij moet openlijk excuses aanbieden namens de staat’, zegt Williams. ‘En hij moet rekenschap afleggen voor zijn daden.’

Het is een kwestie die Mnangagwa zal En dat weet hij. Vandaar dat hij kort na de coup de oprichting bekrachtigde van de nationale commissie voor vrede en verzoening. Maar alleen als de commissie werkelijk de feiten durft te benoemen, het leed van de nabestaanden erkent en hun compensatie geeft, ‘kan Zimbabwe dit hoofdstuk sluiten’, zoals Williams zegt.

Zimbabwe kan een economisch succesverhaal worden

Intussen wordt de angst in het land voor nieuw geweld, waar Williams aan refereerde, breed gedeeld. ‘Schudden met een noemen de Zimbabwanen de subtiele vorm van intimidatie.

Dat blijkt ook uit een in mei onder ruim 2.000 Zimbabwanen uitgevoerd Maar liefst 31 procent van de Zimbabwanen denkt dat niet geheim blijft op wie ze gestemd hebben, 41 procent denkt dat de veiligheidstroepen de resultaten niet accepteren als de oppositie wint, en 40 procent denkt dat er geweld komt ná de verkiezingen, om kiezers te straffen – net als in 2008.

Nog altijd zijn veel mensen bang over politiek te praten, al is die angst de laatste maanden verminderd, blijkt Ook Tendai wil niet met zijn achternaam worden genoemd, zegt hij half juli als ik hem weer bel. ‘Ik hoor ook dat mensen bang zijn voor geweld, als de regeringspartij verliest.’

‘We moeten elkaar niet voor de gek houden: vrij en eerlijk zullen de verkiezingen niet worden’

‘We moeten elkaar niet voor de gek houden: vrij en eerlijk zullen de verkiezingen niet worden’, zegt Hugo Knoppert van het Zimbabwe Europe Network (ZEN), een netwerk van Europese ngo’s dat het Europese beleid in Zimbabwe volgt en hoopt te beïnvloeden. Maar dat er vooruitgang is, merkt hij ook op straat. ‘In Harare is de sfeer opener geworden, mensen durven toch meer hun mening te geven.’

Het is die vooruitgang die potentiële westerse donoren en instituten als het IMF mogelijk aangrijpen om weer in zee te gaan met Zimbabwe.

Dat is nu al merkbaar: in mei zegde de Britse financieringsorganisatie voor ontwikkelingslanden CDC al aan investeringsgaranties toe, de eerste keer in twintig jaar. Het is een grote koerswijziging, voor een land dat het hardst pleitte voor sancties tegen zijn voormalige kolonie, vanwege de mensenrechtenschendingen.

De reden lijkt amper een politieke: als ‘een nieuwe regering na de verkiezingen een voor het bedrijfsleven vriendelijk beleid voert’, de hoogste baas van de Britse CDC, ‘kan Zimbabwe een van de grootste succesverhalen voor investeerders worden van de komende tien jaar’.

Al in de laatste jaren onder Mugabe leek de EU niet meer te geloven in het eigen beleid van tegen de regerende elite gerichte sancties. Die hadden niet gewerkt, en waren Ook Nederland wil al sinds 2013 niet meer op hetzelfde aambeeld

Aanhangers van de grootste oppositiepartij MDC komen samen om hun leider Nelson Chamisa te horen spreken tijdens een verkiezingscampagne-rally. 21 Juli 2018, Bulawayo. Foto: Zinyange Auntony / AFP

Wat er hetzelfde zal blijven

En zo stevent Zimbabwe af op verkiezingen die niet vrij en eerlijk zijn, maar mogelijk toch worden geaccepteerd door de internationale donoren. Waarna dezelfde elite aan de macht blijft als onder Mugabe, maar dan met steun van donoren en investeerders.

Dat zou passen in de cynische die verkiezingen alleen pro forma handhaven.

Gaat Mnangagwa de geschiedenis in als de kloon van Mugabe voor wie hij door velen nog wordt gehouden? Of laat hij zich, als hij inderdaad wint, inspireren door leiders als die wil afrekenen met de cultuur van corruptie die opbloeide onder zijn voorganger?

In dat geval moet Mnangagwa de machtspartij Zanu-PF hervormen, zodat hij Zimbabwe niet alleen economisch, maar ook in democratische zin er weer bovenop kan helpen.

De voortekenen zijn niet gunstig. Maar wie Zimbabwe een beetje kent, en mensen spreekt als Tendai, Williams of Laurie, weet: het land snakt ernaar.

Meer lezen?

Hoe de Nederlandse ambassade creatief met regels omsprong om elf verjaagde Nederlandse boeren te helpen. Nederland ving in bot in Zimbabwe bij al zijn pogingen compensatie te krijgen voor verdreven Nederlandse boeren. Ondanks de inzet van het arbitragesysteem van de Wereldbank, het creatief gebruik van wisselkoersen en de inzet van een geheime gezant. Een reconstructie. Lees het verhaal van Marnix hier terug Deze Afrikaanse filosofie inspireert tot een nieuwe soort verbondenheid In het Westen denken we graag dat we allemaal autonome individuen zijn. Maar je bent alleen wie je bent door en met anderen. Je bent dus van elkaar afhankelijk. Lees het essay van Antjie Krog hier terug