Onderwijs moet opleiden tot een volwassen omgang met vrijheid

Er dreigt een nijpend tekort aan leraren. Het vak heeft aan belang en status ingeboet en er is weinig speelruimte om het vak met passie uit te oefenen. Sommigen verlangen terug naar vroeger, toen de docent een verhaal kon houden voor dertig zwijgende leerlingen. Anderen willen juist de functie van leraar helemaal afschaffen en kinderen volkomen vrij laten.

Tussen die twee uitersten ziet Gert Biesta een derde weg. In zijn laatste boek, De terugkeer van het lesgeven, stelt hij dat er voor de leraar een prachtige opdracht is weggelegd: het is zijn taak om het realiteitsprincipe in het leven van leerlingen in te brengen.

In het gesprek, gevoerd tijdens een wandeling in de buurt van Oosterhout, breng ik drie begrippen ter sprake die een belangrijke rol spelen in het betoog van Biesta: vrijheid, volwassenheid, onwetendheid.

Onderwijs moet zorgen dat we op een volwassen manier vrij willen zijn

Onderwijs draait om vrijheid, schrijft hij. Dat heeft een politieke dimensie: de vrijheid van de een staat in relatie tot de vrijheid van de ander. Dat staat haaks op het neoliberale idee van vrijheid, ‘de vrijheid van het winkelen’, zoals hij het noemt, de vrijheid om je eigen verlangens na te jagen. Dat is een schijnvrijheid die alleen mogelijk is als je alleen op de wereld zou leven.

Dit leidt tot een kernachtige formulering voor de pedagogische taak van het onderwijs: het gaat erom het verlangen op te wekken je vrijheid op een volwassen manier op je te nemen.

Volwassenheid is je willen laten begrenzen door wat je buiten jezelf aantreft

Maar wat is dat, ‘volwassen’? Volgens Biesta is het dat je probeert de vraag levend te houden of het terecht is wat je verlangt. We leven bijvoorbeeld op een planeet die niet aan al onze verlangens kan voldoen. Volwassenheid is je willen laten begrenzen door wat je buiten jezelf aantreft.

Dat kan onderwezen worden: de leraar legt iets op het pad van leerlingen waarmee ze iets moeten doen. Soms is dat een lastige wiskundesom, want ook wiskunde stelt grenzen. Soms is het de lesmethode of een onderbreking in de vorm van lastige vragen. Zo kan een leraar proberen kinderen in contact te brengen met de realiteit, de wereld buiten hen, hun eigen levens en hun eigen verlangens.

Onderwijs is in wezen emancipatie

Biesta geeft nog een andere prikkelende invulling aan het begrip volwassenheid: de mens moet het uithouden op een bijkans onmogelijke plek. De wereld biedt vaak weerstand. Je kunt proberen die weerstand uit de weg te ruimen, met het risico dat je daarmee meteen ook de wereld zelf wegneemt (wereldvernietiging), of je kunt zelf verdwijnen, je terugtrekken uit de wereld (zelfvernietiging). Een volwassen relatie met de realiteit bevindt zich tussen deze twee extremen in. En dat is voor de mens een hele klus.

Een leraar kan niet even aan een leerling uitleggen hoe het nou zit met zijn leven

Ten slotte het begrip onwetendheid. Als onderwijs een volwassen invulling van vrijheid nastreeft, gaat het in wezen om emancipatie, zegt Biesta. Maar een leraar bekleedt een machtspositie. Om dit dilemma op te lossen heeft de Franse filosoof Rancière het begrip ‘de onwetende meester’ ingevoerd: emancipatie is een kwestie van doen, niet van weten. Niet alles is te snappen, ook kennis heeft zijn grenzen.

Een leraar kan niet even aan een leerling uitleggen hoe het nou zit met zijn leven. Wat hij wél kan doen is leerlingen uitdagen hun eigen vrijheid op een volwassen manier ter hand te nemen en ze daarin vertrouwen geven. Je moet je als docent niet oriënteren op wat voor je ligt in het heden, maar op wat nog kán komen. Hij noemt dat ‘het onmogelijke vragen’: iets waarvan je nu nog niet kan voorspellen dat het mogelijk zal zijn. Alleen zo houd je de toekomst open.

Meer horen?