Wij leven bij lange na niet in 1984 (en de NSA is geen Big Brother)

De surveillance van de National Security Agency (NSA) gaat nog veel verder dan die van de Denkpolitie in Orwells 1984, beweerde klokkenluider Edward Snowden onlangs nog in zijn kersttoespraak op de Engelse zender Channel 4. Gretig werd dit overgenomen door vele Amerikaanse en Nederlandse opiniemakers.

Na het lezen van de dystopische roman vroeg ik me ernstig af of ik wel hetzelfde boek had gelezen als Snowden

De vergelijking zorgde er in ieder geval voor dat ik erg nieuwsgierig werd naar deze moderne klassieker, en met mij vele anderen. In juni vorig jaar steeg het boek van plek 11.855 naar plek 100 op Amazons bestsellerlijst. Maar na het lezen van de dystopische roman vroeg ik me ernstig af of ik wel hetzelfde boek had gelezen als Snowden en al die journalisten die ernaar verwezen.

Klik hier als je het verhaal nog niet kent. Misdenk, dubbeldenk en Nieuwspraak

1984, geschreven in 1948 en gepubliceerd in 1949, beschrijft het benauwende leven in een controlestaat. De wereld is ingedeeld in drie machtsblokken: Oceanië, Eurazië en Oost-Azië, die permanent met elkaar in oorlog zijn.

Winston Smith, hoofdpersoon en lid van de Randpartij, worstelt met het feit dat hij permanent in de gaten wordt gehouden. Hij heeft maar al te goed door dat de Kernpartij hem dom probeert te houden. Hij vreest dat de Denkpolitie hem oppakt en martelt omdat hij de leugens van de Partij doorziet. Verkeerde gedachten, ‘misdenk,’ zijn de ergste misdaad. Een verkeerde gezichtsuitdrukking of het bonzen van zijn hart kunnen hem al verraden.

Winston werkt op het ministerie van Waarheid. Hij helpt de partij om de geschiedenis te vervalsen en zo de partijleus ‘Wie het verleden beheerst, beheert de toekomst: wie het heden beheerst, beheerst het verleden’ waar te maken. Zo verkondigt de Partij de leugen dat Oceanië altijd al in oorlog was met Eurazië:

‘De Partij zei dat Oceanië nooit een bondgenootschap met Eurazië had gehad. Hij, Winston Smith, wist dat Oceanië de bondgenoot van Eurazië was geweest, nog maar vier jaar geleden. Maar waar bestond die kennis? Alleen in zijn eigen bewustzijn, dat binnenkort tóch gedoemd was te verdwijnen. En als alle anderen de leugen die de Partij voorschreef aanvaardden - als alle documenten hetzelfde zeiden - dan werd de leugen tot geschiedenis, dan werd ze waarheid.’

Zo gaat dat met alle informatie die de Partij niet uitkomt. Foto’s, boeken, krantenartikelen, de geschiedenis wordt herschreven en alle oude informatie vernietigd. Op een gegeven moment weet Winston zelfs niet meer zeker of het wel 1984 is. Om alle leugens van Partij te kunnen geloven, moeten partijleden gebruik kunnen maken van dubbeldenk. Dat is ‘weten en niet weten, besef hebben van volstrekte oprechtheid terwijl je je tegelijkertijd zorgvuldig geconstrueerde leugens vertelde.’

Om nog meer mensen te overtuigen van de leugens van de Partij en verkeerde gedachten te voorkomen heeft Oceanië een eigen officiële taal, Nieuwspraak. Elk jaar wordt het aantal woorden van de taal kleiner, zodat het uiteindelijk onmogelijk wordt om negatief over de Partij te spreken en te denken.

‘Het woord vrij bestond nog wel in Nieuwspraak, maar het kon alleen gebruikt worden in mededelingen als: ‘Deze hond is vrij van vlooien’ [..]Het kon niet gebruikt worden in de oude betekenis van ‘politiek vrij’ of ‘intellectueel vrij,’ omdat politieke vrijheid en vrijheid van denken zelfs als begrip niet meer bestonden.’

Winston heeft niks met Nieuwspraak en verzet zich meer en meer tegen het regime. Hij schaft een dagboek aan waarin hij zijn frustraties opschrijft. Niet alleen zijn gedachten beginnen af te wijken, ook zijn gedrag doet dat. Zo begint hij, volledig tegen de regels, een liefdesaffaire met partijmedewerkster Julia. Uiteindelijk zal zijn angst werkelijkheid worden als hij ingerekend wordt door de Denkpolitie.

De NSA als Big Brother?

De kille maatschappij van 1984 is verschrikkelijk. Winston leeft in een wereld waarin niemand meer zijn oprechte creativiteit en emotie kan tonen, een wereld van permanente angst. Tegelijkertijd zijn de methodes van onderdrukking zo absurd en satirisch beschreven dat je het boek onmogelijk zonder een glimlach kunt lezen.

Door 1984 te vergelijken met de NSA lijkt het soms wel alsof de klassieker alleen maar over surveillance gaat. Niets is minder waar. Big Brother onderdrukt de hele bevolking, NSA niet. 1984 was na de overwinning op nazi-Duitsland een waarschuwing voor de toekomst: dit nooit meer.

Als 1984 werkelijk een handleiding was voor de NSA, dan had Keith Alexander het boek al snel weggelegd

Is Big Brother toch op enige manier te vergelijken met de NSA? Nauwelijks. Als 1984 werkelijk een handleiding was voor de NSA, dan had NSA-directeur Keith Alexander het boek al snel weggelegd. Waar de NSA in het geheim opereert, laat Big Brother maar al te graag weten dat hij, de Partij en de Denkpolitie iedereen in de gaten houden.

De NSA lijkt vooral nieuwsgierig naar hoe wij ons gedragen. De Partij en Big Brother zijn dat totaal niet. ‘De Partij is niet geïnteresseerd in openlijke daden; het denken is het enige waarop onze aandacht is gericht. Wij vernietigen onze vijanden niet alleen, wij veranderen ze ook,’ zegt een partijlid in 1984. Er bestaan al technieken om het gedrag van mensen te voorspellen, maar het binnendringen en beïnvloeden van gedachten is gelukkig voor de NSA (nog) onmogelijk.

Ten slotte streven Big Brother en de NSA andere doelen na. De doelstellingen van de inlichtingendienst zijn misschien niet even duidelijk - Bestrijden van terrorisme? Verbeteren van de economische positie van de Verenigde Staten? Is surveillance misschien een doel op zich geworden? -, maar ze lijken in ieder geval niet op de doelstellingen van Big Brother en de Partij:

‘Het gehele aardoppervlak veroveren, en eens en voor al de mogelijkheid van onafhankelijk denken vernietigen.’