Winter is coming. Tijd voor een les geopolitiek aan de hand van series als Game of Thrones

Hoe maak je een stel pubers warm voor de geopolitiek? Fransman Dominique Moïsi (1946), politicoloog en wereldberoemd deskundige op het gebied van internationale betrekkingen, weet het antwoord: haal Game of Thrones erbij.

Vorige maand ging de 72-jarige Moïsi in gesprek met scholieren in Hilversum. De scholieren deden waar ze goed in zijn: filmpjes maken, waarin ze hem vragen stelden. De makers van de beste filmpjes mochten in debat met Moïsi.

De scholieren waren open, intens en positief, meldt de denker achteraf en de ontmoeting wekte bij hem het vermoeden dat de generatie na de millennials optimistischer zou kunnen zijn. ‘Ik kan het niet bewijzen, het is een gevoel.’

Dat het zo’n vrolijke dag werd, lag niet voor de hand gezien het onderwerp: machtsverhoudingen wereldwijd. Maar die lichtvoetigheid past wel bij Moïsi. Zijn boek Triomf van de angst. De geopolitiek van series (2016), dat onlangs in het Nederlands verscheen, kan gezien worden als een beginnerscursus internationale betrekkingen aan de hand van tv-series – zware kost, maar toegankelijk gebracht en niet zonder optimisme.

Is het namelijk niet opmerkelijk dat veel mensen zich nauwelijks bezighouden met de machtsverhoudingen in de wereld, maar wel series verslinden die gaan over de krachtmetingen op het wereldtoneel? Duistere hits als Game of Thrones, House of Cards en Homeland  reflecteren elk op eigen wijze het machtsspel van invloedrijke landen en hun leiders.

De series bieden universele referentiekaders, die kijkers helpen kritisch naar de wereld te kijken. Wat er in de werkelijkheid gebeurt, zie je terug in series, aldus Moïsi, en volgens hem beïnvloeden de series zelf de werkelijkheid weer.

Winter is coming

Wat de vijf series die hij bespreekt gemeen hebben, is de cultuur van angst waarin de hoofdpersonen leven. In de Game of Thrones-slogan ‘Winter is coming’ – een uitspraak met een hoog cultgehalte, mede door creatief plagiëren door president Trump – liggen volgens Moïsi onze bange voorgevoelens besloten over een wereld die ons steeds chaotischer en angstwekkender voorkomt.

Over de oorsprong van die angst, de gevolgen ervan en de functie die series kunnen hebben, spreken we Moïsi in Amsterdam, kort nadat hij daar de prestigieuze Spinozalens in ontvangst genomen heeft.

De gele hesjes zijn een passend symbool om de onvrede bij de Fransen mee uit te drukken’

Hij verontschuldigt zich dat hij enkele minuten te laat is: hij wilde zijn gezin spreken in het Parijse achtste arrondissement, waar de protesten van de zogeheten gele hesjes zijn uitgelopen op gewelddadige rellen. De relschoppers komen voort uit extreemrechtse groeperingen, denkt hij, die misbruik willen maken van de vreedzame demonstraties tegen de hoge benzineprijzen.

Moïsi vindt het overigens slim dat de demonstranten de veiligheidshesjes dragen die iedereen in Frankrijk in zijn auto heeft liggen. ‘Ze vormen een passend symbool om de onvrede bij het volk mee uit te drukken, en de Fransen grijpen nu eenmaal elke kans aan om naar de Franse Revolutie te verwijzen. De eerste gilets jaunes zijn de mensen die echt te lijden hebben onder de ongelijk verdeelde lusten van de globalisering en de lasten van de economische crisis.’

Het thema angst is actueel

Emmanuel Macron was nog niet tot president van Frankrijk gekozen toen u uw boek schreef. Hetzelfde geldt voor Donald Trump in de VS. Er is nogal wat gebeurd, kortom, sinds het verscheen.

‘Het thema van de angst blijft even actueel. En de series zijn er nog steeds. Ze proberen mee te evolueren. Maar ik moet toegeven dat ik gestopt ben met House of Cards kijken toen Trump verkozen werd. De realiteit werd simpelweg veel interessanter dan de serie. Een scenarist had zoiets niet kunnen bedenken. Een serievoorstel over een president die handelt zoals Trump, zou zijn geweigerd.’

Nu de werkelijkheid House of Cards heeft ingehaald, om het zo te zeggen, hoeveel waarde heeft de serie nog als satirische kritiek?

‘House of Cards was oorspronkelijk een Britse serie die op een zeer wrede maar elegante wijze de corruptie binnen de Conservatieve Partij in beeld bracht. Dat besloten werd om de serie naar de VS te halen, waar niet lang geleden nog de optimistische, vaderlandslievende serie The West Wing te zien was, zegt vooral iets over het cynisme en de vervreemding waarmee het Amerikaanse publiek naar de politiek is gaan kijken.’

We kijken naar House of Cards, zeiden ze in China, omdat het laat zien hoe Amerikanen ons voorliegen

‘Elders spreekt het veel kijkers aan die hun negatieve beeld van de VS in de serie bevestigd zien. Toen ik in China aan collega’s vroeg wat mensen daar kijken, riepen ze: House of Cards, omdat het laat zien hoe Amerikanen ons voorliegen. Voor deze Chinezen is het handig fictie en realiteit bij elkaar te brengen.’

In uw boek noemt u het vermogen tot Amerikaanse zelfkritiek dat uit de series blijkt een teken van veerkracht. Maar kan die kritiek een maatschappij ook verzwakken?

‘Het is eerder overmatige zelfverering die leidt tot vernietiging van autoritaire regimes. Zelfkritiek kan samenlevingen ondermijnen, maar uiteindelijk geloof ik dat het altijd beter is om zelfkritisch te blijven.’

‘De fundamentele vraag is wel wat het effect ervan is als je laat zien hoe diep kwaadaardig de wereld is, zoals veel series dat tegenwoordig doen. Lever je daarmee kritiek, zodat het beter kan worden? Of maak je mensen alleen maar cynisch?’

‘Op Game of Thrones, bijvoorbeeld, kun je twee tegengestelde scholen in denken over internationale betrekkingen loslaten. Zo kun je de serie zien als aanklacht tegen realpolitik, die de wereld toont dat dit soort machtspolitiek alleen kan leiden tot chaos en vernietiging. Volgens het andere kamp kan de serie net zo goed dienen als bewijs dat je niet aan realpolitik kunt ontkomen, een bevestiging dat dingen nu eenmaal zo zijn, dat het geen zin heeft om te dromen van iets beters.’

‘Ik denk overigens niet dat de makers van de serie zich dit soort vragen stelden. Game of Thrones is gebaseerd op een serie boeken, waarvan de schrijver zich weer baseerde op een melange van allerlei middeleeuwse en premiddeleeuwse geschiedenissen – de Rozenoorlogen, de Vikingen, de Byzantijnen…’

Gruwelijkheden worden nu gemakkelijker in beeld gebracht

‘De nieuwe mogelijkheden om series te maken [waarvoor de makers sinds betaal-tv bestaat minder rekening hoeven te houden met dwingende regels van publieke omroepen, red.] gaf de makers plotseling de mogelijkheid om de gruwelijkheden van deze tijdperken in beeld te brengen.’

‘Vroeger was het ondenkbaar dat je martelingen, onthoofdingen of frontale seks zag op de Amerikaanse tv. En hoewel de makers ons iets proberen te vertellen over de barbarij van de middeleeuwen, zien we dat op dit moment in het Midden-Oosten een vergelijkbare mate van geweld voorkomt. Zonder dat het de bedoeling is, laat Game of Thrones dus zien dat het Midden-Oosten middeleeuws is. De moord in Istanbul op de Saoedische journalist Jamal Khashoggi, die in stukken is gesneden, dat is puur Game of Thrones.’

De series die hij bespreekt weerspiegelen al met al een gitzwart wereldbeeld, maar Moïsi zelf staat erom bekend dat hij in donkere tijden hoopvol blijft, een optimisme dat hij dankt^* aan een vader die levend uit Auschwitz kwam: zonder hoop geen kans op overleven.

De wereld wordt complexer, chaotischer en tragischer en ik zie het als mijn taak dat over te brengen

De weigering je neer te leggen bij zwartgalligheid zie je terug uw boek.

Moisi: ‘Het boek is voortgekomen uit een serie colleges die ik gaf aan King’s College in Londen, getiteld De Triomf van het kwaad. Toen me gevraagd werd er een boek van te maken, voelde ik me tegenover de studenten moreel verplicht niet te blijven hangen in de angst die ik beschrijf. Ik zie het zo: de wereld wordt complexer, chaotischer en tragischer en het is mijn taak die complexiteit over te brengen op een pedagogische en open wijze. Mijn zoons wezen me erop dat series daarbij konden helpen.’

Weerstand bieden aan het populisme

‘Mijn doel was tweeledig. Ik wilde weerstand bieden aan het populisme. De definitie van populisme is immers de weigering van complexiteit en de poging om simplistische antwoorden te formuleren op ingewikkelde vraagstukken. Maar ik wilde mijn studenten ook duidelijk maken: je bent misschien niet geïnteresseerd in geopolitiek, maar geopolitiek weet je te vinden, dus kun je die maar beter een beetje begrijpen.’

Mijn studenten hield ik voor: geopolitiek weet je te vinden, dus kun je die maar beter begrijpen

‘Zo heb ik ze op sleeptouw genomen en aan de hand van de tv-series een inleiding in geopolitiek gegeven. Ik vond het ook belangrijk hen aan het einde niet met een negatieve boodschap naar huis te laten gaan. Ik hoopte dat er een recente serie was in de optimistische geest vanThe West Wing,maar aangezien dat niet bestond, heb ik het zelf bedacht.’

Hij doelt op het laatste hoofdstuk van het boek, waarin hij een zelfbedachte fictieve tv-serie beschrijft, Balance of Power, waarin de VS en China als de twee supermachten de handen ineen slaan om de planeet te redden, klimaatopwarming tegen te gaan en de aanmaak van kernwapens terug te dringen. De twee landen worden vertegenwoordigd, uiteraard, door een knappe CIA-agent en een bloedmooie Chinese spion, die verliefd op elkaar worden.

Een hoopvol scenario, maar voor Rusland en Europa ziet u geen rol weggelegd?

‘Ik heb geprobeerd me te concentreren op wat realistisch lijkt. Rusland is misschien een belangrijke speler geworden in het Midden-Oosten, maar het heeft de middelen niet om weer uit te groeien tot wat het was ten tijde van de Sovjet-Unie. Je ziet China en Rusland elkaar nu opzoeken zoals dat gebeurde tijdens de Koude Oorlog, maar waar China vroeger de underdog was, is Rusland dat nu. De Russen weten dat en voelen zich vernederd.’

Europa kan niet meer rekenen op bescherming door de VS

‘En wat Europa betreft, we staan aan de frontlinie, maar we kunnen niet langer zeker zijn van de bescherming door de VS. Dit zou het moment voor Brussel moeten zijn om iets te doen, we have to get our act together, we moeten onszelf toch echt voorzien van een beetje ‘harde’ macht. Maar de vraag is of we daar klaar voor zijn. De Europese Unie is een slagveld van echtscheidingen – het lijkt met een variant wel op Four weddings and a Funeral, maar dan meer four divorces en hopelijk geen begrafenis.’

Had het hoopvolle scenario dat u schreef er anders uitgezien als u had geweten dat Trump verkozen zou worden?

‘Dan was het moeilijker geweest. Maar Trump is natuurlijk geen onvoorspelbaar toeval geweest, hij is een consequentie. Ik geloof dat de geschiedenis cyclisch is. Wat je zich nu ziet afspelen zou je een Jacksoniaans moment kunnen noemen, naar de zevende president van de VS. Andrew Jackson had een duidelijke visie op de wereld: nationalisme en isolationisme. Waarden die Trump nu verpersoonlijkt. Maar op een Jacksoniaans moment volgt weer een Roosevelt-moment.’

Na ‘9/11’ werd gesproken van een unipolair moment, waarin de VS de enige overgebleven supermacht zou zijn. Hoe kan het zo anders gelopen zijn?

‘Je moet in acht nemen dat de aanslagen op de Twin Towers gevolgd werd door de val van Lehman Brothers. Die twee kun je niet los van elkaar zien. De verkiezing van Trump is het directe gevolg van de financiële crisis van 2008. De bankiers die lichtvoetig financiële wanproducten op de markt brachten zonder ze te testen, hebben niks te lijden gehad, terwijl de mensen die ze kochten geruïneerd werden.’

Een van de gevolgen is dat de wereld niet meer unipolair is, maar apolair: geen staat is op dit moment dominant’

‘De Amerikanen voelden zich verraden door de elite en zochten iemand die hen begreep, iemand die duidelijke taal sprak. Een van de gevolgen is dat de wereld niet meer unipolair is, maar apolair: geen staat is op dit moment dominant.’

Beangstigt de huidige situatie u, gezien uw familieverleden? Of blijft u positief?

‘Beide. Ik heb altijd het gevoel gehad dat ik danste op de vulkaan. Nu die vulkaan actiever is geworden dans ik wat minder – maar dat kan ook met de leeftijd te maken hebben. Wat een mens nodig heeft is het pessimisme van de rede en het optimisme van de wilskracht. Ik blijf zoeken naar redenen om optimistisch te zijn. De kinderen die ik sprak in Hilversum waren zo’n reden.’

In uw eigen land leek het een positieve kant op te gaan voor Europa, maar we zien deze hoop die Macron leek te vertegenwoordigen uiteenvallen.

‘Het is te vroeg om te zeggen dat Macron mislukt is. Hij werd president dankzij een samenloop van factoren. Maar die zijn veranderd: Macron hoopte op economsiche groei die uitbleef, waardoor het moeilijker is om radicale hervormingen door te voeren. Hij hoopte erop om met Merkel te kunnen samenwerken, maar Merkel is bezig weg te gaan. Hij hoopt positieve dingen te doen voor Europa, maar kijk wat er nu in Italië gebeurt… om van de rotzooi die Brexit is nog maar te zwijgen.’

Macron als oase van hoop

‘En dan zijn er nog de persoonlijke redenen. Macron is een van de intelligentste en energiekste mensen die ik ooit heb ontmoet, hij was een oase van hoop, maar hij is ook jong en het ontbreekt hem wellicht aan ervaring en volwassenheid om geduldig te zijn. En natuurlijk, hij heeft ook fouten gemaakt.’

Nederland is voor Macron en Merkel en hun plannen – bijvoorbeeld voor een Europees leger en een monetair fonds – niet behulpzaam geweest.

‘Dat is het probleem. Het Frans-Duitse bondgenootschap is niet langer vanzelfsprekend, beide partijen zijn diep verzwakt. Maar een alternatief is er ook niet echt: Groot-Brittannië speelt straks geen rol meer, Italië en Spanje zijn vooral bezig met hun eigen problemen en ik denk ook niet dat Nederland of Denemarken het gat kan vullen dat Duitsland en Frankrijk laten vallen.’

Voor Frankrijk, denkt Moïsi als we hem spreken, zijn de ontwikkelingen rond de gele hesjes cruciaal. Vallen er doden bij de rellen, dan zou extreemrechts daar misbruik van kunnen maken, door de regering af te schilderen als vijand van ‘het volk’. Moïsi: ‘Maar het kan nog alle kanten op gaan.’

De geopolitieke voorspellingen van Moïsi – zoals de bloeiperiode voor Syrië en Iran die hij voorzag – komen niet altijd uit. Maar voor de toename van de vreemdelingenhaat, die je overal in Europa ziet, waarschuwde hij jaren geleden al.

Is er hoop voor de toekomst van de EU?

‘Als je even van bril wisselt, kun je ook positieve dingen zien. Zo is er het verzet in Polen tegen de nationalistische regering. De Groenen in Duitsland zijn zowel gematigd als pro-Europees. En veel Britten lijken in te zien dat ze zichzelf in de voet geschoten hebben met de Brexit. Mischien leidt dat ertoe dat ze de hele breuk opnieuw gaan bekijken.’

‘Het is de moeite waard positieve signalen te zoeken, in plaats van je over te geven aan sombere scenario’s. Het is prematuur om Macron te begraven. Maar het blijft aannemelijk dat de Europese verkiezingen taai gaan worden. Alleen al de opkomst is een heikel punt.’

Er is nooit een serie over Angela Merkel gemaakt, ook niet op het hoogtepunt van haar roem. Moïsi, bijna excuserend: ‘Zij is niet sexy. Michelle Obama aan de macht zou direct een serie worden.’

Landen gedragen zich als individuen, vooral in dit tijdperk van wereldwijde onderlinge afhankelijkheid

Zijn idee voor de Balance of Power, de door hem bedachte serie waarin China en de VS het lot van de wereld in handen nemen, is niet uitgevoerd. Dat hoeft ook niet van hem: Dominique Moïsi heeft geen politieke belangen en bekijkt de wereld als een arts, zegt hij. ‘Ik kijk naar groepen mensen zoals je naar individuen kijkt. Ik kijk naar collectieve emoties zoals een arts naar het cholesterol: dit is een positieve emotie, dat een negatieve. Op grond van mijn ervaring heb ik vastgesteld dat landen zich gedragen als individuen, vooral in dit tijdperk van wereldwijde onderlinge afhankelijkheid. Dat wordt ook nog eens versterkt door de media die dol zijn op emoties.’

‘Ik voelde me een soort werelddokter: wat voor recept kunnen we inzetten tegen slechte emoties, hoe kan je goede emoties bevorderen? Dat is de basis van mijn boek De geopolitiek van emotie. Het heeft tien jaar geduurd, maar steeds meer mensen accepteren mijn benadering van internationale verhoudingen. Een vicepremier van Iran vertelde me dat hij het boek gebruikt – geschreven door een Jood, vol met citaten van Israëliërs.’

Nu u de geopolitiek ook nog eens heeft uitgelegd aan de hand van populaire tv-series is uw geloofwaardigheid in wetenschappelijke kring definitief op de proef gesteld, schrijft u.

‘Mijn boeken worden beter verkocht en meer vertaald, maar sommige academici zeggen: het is geen serieus werk. Ik hoop dat ik wel serieus ben, maar op een andere manier dan veel academici. Ik heb mezelf nooit gezien als iemand die de wetenschap verdiept. Mijn doel was het bewustzijn te vergroten, te laten zien hoe de wereld werkt.’

Meer lezen?