Volgens deze feministen zijn mannen en vrouwen in ons recht nog niet gelijk. Dus kiezen ze voor de aanval

Op een decemberochtend demonstreer ik met een groep jonge vrouwen voor het gerechtshof van Den Haag. Het is erg vroeg, erg koud. Behalve een ANP-fotograaf staat voor ons Anniek de Ruijter, een vrouw met blonde krullen, keurig aangekleed omdat ze straks de rechtszaal in zal gaan.

Maar eerst wat reuring. ‘Buiken bloot!’ instrueert ze. ‘Drie, twee, een…’ In de winterse kou ontbloten we onze buiken, waarop we even tevoren de leus hebben geschreven: ‘Overtijdpil ≠ crimineel’. Voor de camera leggen we een exemplaar van die pil, mifepriston, op onze tong.

Wie een ongewenste zwangerschap wil voorkomen kan de pil tot twee weken ‘over tijd’ innemen: veel langer dan de morning-afterpil, en voordat een abortus nodig is.

Deze ‘overtijdpil’ of ‘abortuspil’ mifepriston, ook bekend als Mifegyne, Miffee en (met een net andere samenstelling) Sunmedabon, is door de Wereldgezondheidsorganisatie opgenomen in de lijst met ‘essentiële geneesmiddelen’, middelen die altijd beschikbaar zouden moeten zijn. Toch mogen in Nederland huisartsen de pil niet voorschrijven – abortusartsen wel.

Waarom zulke processen nog nodig zijn

Daarover gaat de rechtszaak die Bureau Clara Wichmann met Women on Waves heeft aangespannen tegen de staat. In september 2017, bij een eerdere ronde, kregen ze ongelijk.^*

Ik kende het recht tot dusver vooral als een verdedigingsmiddel: als je ergens voor wordt aangeklaagd, zoek je dekking achter wetten en advocaten. Maar Bureau Clara Wichmann, waarvan Anniek de Ruijter de directeur is, zet in de rechtszaal juist de aanval in.

Al sinds 1983 voert de stichting, onder andere geïnspireerd door de Amerikaanse burgerrechtenbeweging, ‘proefprocessen’: rechtszaken om een betere juridische en maatschappelijke positie voor vrouwen af te dwingen. De zaak om de abortuspil is daar een van.

Ben je ongelijkheid eenmaal gaan zien, dan zie je haar nooit meer niet

Is dat nog nodig? In 1994 trad de Wet gelijke behandeling in werking. Eindelijk was nu formeel geregeld dat discriminatie, ook op basis van geslacht, niet mag. Mission accomplished, zou je zeggen, en zo dacht de overheid er ook over: in 2003 verklaarde de toenmalige minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid de emancipatie ‘voltooid’.

Deze uitspraak was reden om de subsidie voor wat toen nog Instituut Clara Wichmann heette te stoppen. Dankzij donaties konden de juristen doorgaan met procederen, maar het bureau kwijnde een beetje weg en raakte door het publiek vergeten.

Dat wegkwijnen is moeilijk voor te stellen wanneer je met de huidige directeur praat: haar oorbellen dansen terwijl ze geanimeerd vertelt over de rechtszaken die ze nu voorbereidt. Ze raakte als student betrokken bij het Bureau Clara Wichmann en is nooit meer weggegaan.

‘Het gaat om het verbeteren van de maatschappelijke en rechtspositie van vrouwen. En als het feministische vuurtje eenmaal is gaan branden, is het moeilijk te doven’, lacht ze. ‘Het geeft betekenis aan mijn werk. Ben je ongelijkheid eenmaal gaan zien, dan zie je haar nooit meer niet.’

Ga maar na: waarom wordt op essentiële producten voor vrouwen als tampons en maandverband bijvoorbeeld btw geheven? En waarom hebben zwangere studenten geen recht om hun studiefinanciering tijdelijk te verruilen voor een zwangerschapsuitkering, terwijl er voor topsporters wel aparte regelingen zijn? Waarom is de anticonceptiepil uit het basispakket gehaald?

Allemaal voorbeelden van ongelijkheid waar Bureau Clara Wichmann de tanden in zet.

Nergens heeft de overheid méér macht over haar burgers dan in het strafrecht

Dat ze juist het recht heeft gekozen om zich in te zetten voor gelijkheid, is niet alleen omdat ze toevallig jurist is. ‘In het recht zit de macht, maar ook de mogelijkheid voor rechtvaardige uitoefening van macht. Maar dat gaat niet vanzelf.’

‘Kijk naar het strafrecht. Dat is hét gebied waarop de overheid de meeste macht heeft over ons burgers: boetes, straffen, opsluiting, dwang. Waarom zet de overheid dat ultieme, zwaarste middel in om zoiets als zwangerschap of kleding te reguleren?’ vraagt ze, verwijzend naar het nikabverbod dat onlangs door de Eerste Kamer werd aangenomen.

Vadertje Staat gebruikt zijn zwaard om vrouwen te vertellen wat ze niet mogen dragen

‘Waarom niet bijvoorbeeld het gezondheidsrecht gebruiken om abortus te reguleren, en het aan de mensen zelf laten welke kleding ze dragen? We hebben als individuen onze zwaarden uit handen gegeven aan de overheid, aan Vadertje Staat. Maar wat doet die met dat gigazwaard van onze gezamenlijke overgedragen macht? Die gebruikt dat zwaard om vrouwen te vertellen wat ze niet mogen dragen. Dat vind ik belachelijk.’

Het strafrecht is kortom het meest grove geschut dat een overheid tegen burgers kan gebruiken – en dus moet je je juist op dat gebied weren. Daarom gebruikt Bureau Clara Wichmann het zwaard van Vrouwe Justitia als instrument voor verbetering van de positie van vrouwen.

Een ideaal hebben volstaat niet, je moet het ook nog uitvoeren

Jarenlang was De Ruijter onbezoldigd voorzitter. Pas sinds kort is er weer wat financiering en heeft ze een kleine aanstelling als directeur, naast haar baan als Associate Professor Europees Recht aan de Universiteit van Amsterdam. Er zijn nu zes mensen parttime in dienst, daarnaast helpt een groot netwerk van juridische experts vrijwillig.

Vechten voor juridische gelijkheid voor vrouwen, zegt De Ruijter, is allesbehalve een gepasseerd station. Want voor de letter van de wet zijn we misschien gelijk, maar de waslijst van rechtszaken op haar planning laat zien dat de theoretische wettelijke gelijkheid van man en vrouw nog steeds niet altijd werkelijkheid is.

Daarom dwingt het Bureau Clara Wichmann nieuwe regels af én verdedigt het bestaande verworvenheden.

Ze dwingen nieuwe regels af

‘We voeren rechtszaken over ongelijke behandeling. De aanleiding voor een zaak is vaak een individueel geval, maar als we succes hebben, is het resultaat nieuwe jurisprudentie, dat wil zeggen nieuw recht voor iedereen.’ Zo kan een klein bureau groot effect sorteren.

Neem de zaak over zwangerschapsuitkering voor zelfstandigen die het bureau vanaf 2004 voerde tegen de staat. In 2017 oordeelde de Hoge Raad dat ook zwangere ondernemers recht hebben op zwangerschapsuitkering en dat die voorziening dus ten onrechte geschrapt was. Dat betekende dat zo’n 20.000 ondernemers elk 5.600 euro konden vorderen van de staat.

De aanleiding voor een zaak is vaak een individueel geval, maar als we succes hebben, is het resultaat nieuwe jurisprudentie

De rechtszaken zorgden soms ook voor nieuwe wetgeving. Tot 2000 was er nog geen wetgeving over stalking, een probleem dat vooral vrouwen treft. De stichting steunde jarenlang de rechtszaken van advocaat Gabi van Driem over stalking, die de basis vormden voor de Wet belaging.

‘Nu er zoiets als ‘online stalking’ bestaat, moet de interpretatie van die wet weer worden aangepast om mensen alsnog te kunnen beschermen. De wereld verandert, het recht verandert mee’, zegt De Ruijter.

Of ze verdedigen bestaande rechten

Behalve voor nieuw recht vecht Bureau Clara Wichmann ook voor bestaande verworvenheden wanneer die onder druk komen te staan.

‘Kijk naar het feit dat anticonceptie uit het basispakket is gehaald, omdat het niet medisch noodzakelijk zou zijn: immers, een (niet) zwangere vrouw is niet ziek. Maar toegankelijke anticonceptie is wél maatschappelijk noodzakelijk.’

‘Of kijk naar Siriz, een instelling die jaarlijks 1,7 miljoen euro subsidie krijgt om ongewenst zwangere vrouwen van hulp en objectieve informatie te voorzien, maar allesbehalve neutraal is: ze komen voort uit de anti-abortuslobby, de Vereniging ter Bescherming van het Ongeboren Kind (VBOK).’

Ondanks felle kritiek wil de regering de susidie toch verlengen. ‘Op dit moment wordt er over die subsidie in de Tweede Kamer gesproken, maar zodra de staatssecretaris het besluit neemt om de subsidie te verlenen, staan wij klaar met een procedure.’

Plannen voor de komende tijd

Baas blijven in eigen buik is niet het enige thema. Een greep uit de kleine en grote zaken die nu op De Ruijters agenda staan, biedt een interessante blik op wat er zoal scheef zit.

Zo is Bureau Clara Wichmann bezig met:

• Het recht van Turks-Nederlandse vrouwen om na scheiding hun meisjesnaam te dragen.
• Het fenomeen ‘ pink tax’: het feit dat essentiële producten zoals maandverband worden belast met een btw, en het feit dat producten voor vrouwen (deodorant, scheermesjes, pennen,…) duurder in de markt gezet worden dan dezelfde producten voor mannen.
• Het gebrekkige toezicht op producten die in vrouwen worden gestopt, zoals borstimplantaten, bekkenbodemmatjes en sterilisatiebuisjes. ‘Producten die bij duizenden vrouwen ernstige klachten veroorzaken, klachten die slecht gehoord worden.’
• De positie van zwangere studenten. ‘Op dit moment valt op het mbo 50 procent van de zwangere studenten uit, op het wo is dat zelfs 75 procent. Er is voor hen niets geregeld qua herkansingen of de optie om studiefinanciering te onderbreken en tijdelijk te vervangen door een zwangerschapsuitkering. Terwijl bijvoorbeeld voor topsporters wél aparte regelingen zijn voorzien. Dat is ongelijke behandeling en dus een juridische kwestie.’

Mag je je eigen verloskundige kiezen?

Het is een spel van de lange adem: sommige zaken lopen twaalf jaar. De zaak over zwangere zelfstandigen liep nog wel langer: veertien jaar procederen, vertelt De Ruijter.

‘Ons kenmerk is: als we er eenmaal op zitten, laten we niet meer los, want we willen uiteindelijk terechtkomen bij de Hoge Raad. Als die uitspraak doet, heb je echt recht gemaakt, want alle lagere rechters zullen toch kijken wat de Hoge Raad heeft gezegd.’

Ook als ze zwanger is, heeft elke vrouw zelfbeschikking, net als elke andere cliënt

‘Zodra er een kind in zit, is een vrouw publiek bezit. Maar wij vinden: het blijft háár lijf, ook als ze zwanger is, heeft zij zelfbeschikking net als elke andere cliënt.’

Onlangs startten ze weer zo’n bodemproducure, tegen het Bravis-ziekenhuis, over het zelfbeschikkingsrecht van zwangere vrouwen. ‘Deze zaak werd aan het rollen gebracht door een hoogzwangere vrouw die niet door een haar onbekende gynaecoloog, maar door haar eigen verloskundige begeleid wilde worden bij haar bevalling. De verloskundige werd door het ziekenhuis geweigerd. De boodschap was: doe wat de dokter zegt of je zoekt het maar uit.’

Ze procederen alleen als dat strategisch is

Soms kan het bureau ook sneller effect sorteren, bijvoorbeeld door vrouwen te steunen met een brief. ‘De mensen denken: Clara Wichmann, dat zijn toch die vrouwen die procederen? En ze buigen mee. Dan is de procedure soms al niet meer nodig.’

Voorwaarde om wél een zaak te beginnen, is dat deze voor positieve verandering kan zorgen. ‘Dat betekent dat we strategisch werken en soms juist niet procederen omdat het effect schadelijk zou kunnen zijn. Bijvoorbeeld: we steunden in 2016 de zaak van een vrouw die voor een functie was afgewezen vanwege haar hoofddoek. Dat is volgens ons onrechtmatig, want het is discriminatie en in strijd met het recht op gelijke behandeling.’

‘Maar het Europees Hof heeft in een vergelijkbare zaak geoordeeld dat ontslag om een hoofddoek wél mag. Als we deze zaak nu aanvechten, lopen we het risico dat er ook in Nederland jurisprudentie komt die juist maakt dat vrouwen voortaan kunnen worden ontslagen omwille van een hoofddoek. Dan brengen we die vrouwen van de regen in de drup.’

Rechtspraak is een instrument van verandering: je kunt er iets mee afdwingen

Daarom is het belangrijk het goede moment te kiezen. ‘Wil je strategisch procederen, dan is het cruciaal dat je inspeelt op een maatschappelijke beweging. Rechtspraak is een instrument van verandering: je kunt er iets mee afdwingen. Maar pas bij voldoende maatschappelijk draagvlak zal de rechter tot een uitspraak kunnen komen.’

‘Wat recht doet is een bestaande sociale verandering en morele opvatting verankeren zodat je er rechten en plichten aan kunt ontlenen: zó gedragen we ons, dat vonden we al, en nu staat het in een wet of een rechterlijke uitspraak, zwart op wit.’

‘Wat er eerst komt, de maatschappelijke verandering of het recht, vind ik een van de interessantste vragen voor het werk van juristen.’

Desnoods tot aan de Hoge Raad

Maar als je een meerderheid nodig hebt om wetten te maken, wat betekent dat dan voor minderheden? ‘Het recht is er juist ook om minderheden te beschermen’, zegt De Ruijter.

‘Desnoods tegen de publieke opinie in. Het hoofddoekverbod bijvoorbeeld is typisch een wet die de meerderheid heeft gehaald in het parlement, maar waar mensenrechten een instrument bieden om hem toch te bevechten. Want hij gaat in tegen het recht op gelijke behandeling in de Nederlandse Grondwet en daarom is het volgens ons onrechtmatig.’

‘Het blijft nodig om telkens weer terug te grijpen naar de Nederlandse Grondwet en de mensenrechten en te zien dat deze worden nageleefd. Gelijkheid staat in de grondwet op één. Het gaat aan vrijheid vooraf en is er een voorwaarde voor: pas als je gelijkwaardigheid kunt organiseren, is er voor iedereen vrijheid. Dat vind ik prachtig aan de grondwet: hij is misschien door mannen geschreven maar gelijkheid staat wel mooi op één. Je moet het alleen telkens blijven afdwingen.’

Bijvoorbeeld met de zaak over de abortuspil. Op 12 februari 2019 volgt de uitspraak. Wat als de rechter Women on Waves en Bureau Clara Wichmann geen gelijk geeft?

‘Dan gaan we naar de Hoge Raad’, zegt De Ruijter monter.