Aanbevolen voor jou op YouTube: racisme, vrouwenhaat en antisemitisme

Op de middelbare school was het idee ‘er echt’ bij hem ingehamerd: ‘de westerse blanke mens is slecht’ vanwege zijn aandeel in de slavenhandel. Maar YouTube-video’s over het slavernijverleden, ‘met historische feitelijkheden’, openden zijn ogen.

Lukas, 36 jaar, wil het slavernijverleden niet vergoelijken, vertelt hij aan de houten eettafel in het zonnige stedelijke appartement waar hij met zijn gezin woont. ‘Maar de extreme belangstelling voor de westerse rol in slavernij, die relatief kort heeft geduurd en die ook nog eens heeft geleid tot de wereldwijde afschaffing van slavernij, snap ik niet.’

Een YouTube-video die Lukas deed inzien hoe het nu werkelijk zit, is The Truth About Slavery: Past, Present and Future van de Canadese vlogger Stefan Molyneux. In deze veertig minuten durende video, die bijna een miljoen keer is bekeken, geeft Molyneux een geschiedenisles waaruit moet blijken dat Europeanen – ondanks de westerse slavenhandel – het voortouw namen in een ‘morele kruistocht’ tegen slavernij. En toch wordt tegenwoordig alleen maar de kwaadaardige rol van Europa belicht.

Van deze YouTube-ster – die vaak tegen een saaie achtergrondkleur recht in de camera doceert – heeft Lukas geleerd dat veel controversiële onderwerpen niet zwart-wit liggen. ‘Je mag niet eens zeggen dat er ook positieve kanten aan het kolonialisme hebben gezeten. Onze blanke voorouders hebben er ook voor gezorgd dat de levensverwachting in die landen werd verviervoudigd.’

YouTube als venster op de wereld

Lukas had als wiskundige een goede baan toen hij acht jaar geleden chronisch ziek werd en grotendeels aan huis gekluisterd raakte. YouTube – het grootste videoplatform ter wereld met 1,9 miljard gebruikers, waar iedere minuut zo’n vierhonderd uur nieuw videomateriaal wordt geüpload – bood hem een venster op de wereld.

De vloggers die hij op YouTube leerde kennen, brachten hem tot nieuwe inzichten. Vaak verschenen ze rechts in zijn beeldscherm onder het kopje ‘up next’, waar YouTube verwante video’s aanprijst. Zodra het platform weet wat je interesseert, blijven er video’s over dat onderwerp – in schijnbaar waardevrije volgorde – in jouw aanbevelingen opduiken.

Hier gaat vernuftige software achter schuil die je zo lang mogelijk op het videoplatform probeert te houden, om je in aanraking te brengen met reclamefilmpjes en -banners. Het is een technische verleidingsmethode die werkt, zegt het videoplatform zelf. Gebruikers kijken zo’n 70 procent van de tijd naar video’s die YouTube aanbeveelt.

YouTubers kijken zo’n 70 procent van de tijd naar video’s die het platform aanbeveelt

Aanvankelijk klikte Lukas vooral op humoristische video’s, maar door zijn interesse in het atheïsme kwam hij terecht bij de Amazing Atheist, een controversiële vlogger met ruim 1 miljoen abonnees, die naast gelovigen ook feministen belachelijk maakt.

Vervolgens dook er in Lukas’ aanbevelingen een legioen Engelstalige YouTube-sterren op, dat ten strijde trekt tegen de in hun ogen verstikkende deugddoenerij van feministen, cultuurmarxisten, genderideologen en andere zogenoemde social justice warriors.

De Britse vlogger Sargon of Akkad (900.000 abonnees) verscheen in zijn blikveld, net als de populaire Canadese psycholoog Jordan Peterson (1,8 miljoen abonnees) – en dus Stefan Molyneux (900.000 abonnees). YouTubers die wereldsterren werden door culturele, politieke en identitaire spanningen aan te kaarten, en door zich af te zetten tegen de reguliere ‘oude’ media. Hun video’s zijn misschien wel van lowbudgetkwaliteit, maar, zo beloven ze hun kijkers, bij hen vind je waarheden die je niet zo snel aantreft bij ‘linkse media’.

Lukas was links, maar werd rechts

Onder invloed van deze YouTubers – en de boeken die zij aanraadden – verschoof Lukas van links naar rechts in het politieke landschap; van vrijzinnige niet-stemmer naar iemand die op Forum voor Democratie (FvD) stemde bij de laatste verkiezingen.

In een reactie op YouTube schrijft Lukas dat hij ‘meervoudig geredpilled’ is. Online wordt in rechtse kringen zo vaak verwezen naar de red pill – vernoemd naar het rode pilletje uit de film The Matrix waardoor je ontwaakt en ‘de waarheid’ ziet –^* dat deze inmiddels een eigen werkwoord heeft gekregen.

Het slavernijverleden was zo’n red pill, vertelt Lukas, maar de allerbelangrijkste red pill was wel het overweldigende besef dat het communisme minstens zo kwaadaardig is als het nationaalsocialisme, en nog altijd alomtegenwoordig is. Alleen verschijnt het tegenwoordig in een hipper jasje.

‘Ik noem het progressief absolutisme’, zegt Lukas, die steeds geestdriftiger begint te spreken. ‘De meest moraliserende groep mensen zit in de extreemlinkse hoek. Zij zeggen: als je niet denkt wat ik denk, ben je een racist, fascist, homofoob. Maar dat is gewoon niet waar! Ik ben misschien rechtser dan jij, maar dat betekent niet dat ik een nazi ben.’

Ik ben misschien rechtser dan jij, maar dat betekent niet dat ik een nazi ben

Zo vriendelijk en eloquent als Lukas zich tijdens het interview uitdrukt, zo hatelijk en rauw zijn veel van zijn reacties op YouTube. Feministen kunnen in april 2016 al op zijn weerzin rekenen bij een video van het radicaal-rechtse kanaal Rebel Media (1,1 miljoen abonnees): ‘Wees toch realistisch’, schrijft Lukas, ‘get buttfucked.’

De verkiezing van Trump ontvangt hij met groot enthousiasme, terwijl ‘Hitlery Rotten Clittongue’ hem naar eigen zeggen tot razernij drijft. Onder een video van de extreemrechtse YouTuber Black Pigeon Speaks (467.000 abonnees) over George Soros, de Hongaars-Amerikaanse filantroop die wordt bestookt door Jodenhaters, reageert hij furieus op de beslissing van het Europees Parlement om een strafprocedure tegen Hongarije te beginnen vanwege het inperken van democratische beginselen: ‘Fuck that!’

Hoe YouTubers politiek en cultureel ‘ontwaken’

Zoals Lukas zijn de afgelopen jaren meer mensen door YouTube ingrijpend van standpunt veranderd, al noemen ze het zelf een ‘red pill’ of ‘wakker worden’. Deze ideologische transformatie – of radicalisering – manifesteert zich nadrukkelijk aan de rechterzijde van het politieke spectrum, die groter en levendiger lijkt dan de linkerkant, zo blijkt uit onderzoek van De Correspondent en de Volkskrant.

Om tot die conclusie te komen, verzamelden we het afgelopen jaar circa 1.500 kanalen, 600.000 video’s, 120 miljoen reacties, 15 miljoen aanbevelingen en 440.000 transcripties van video’s, zowel aan de linker- als aan de rechterkant van YouTube.

Deze data hebben we geanalyseerd^* met behulp van data-analytici, mediawetenschappers en algoritmedeskundigen. Van verschillende Nederlandse YouTube-gebruikers hebben we op basis van de reacties die ze onder video’s achterlieten gedetailleerd de ontwikkeling van hun gedachtegoed kunnen reconstrueren. Ook spraken we uitgebreid met zes intensieve YouTube-gebruikers die ons vertelden over hun politiek en cultureel ‘ontwaken’ op het videoplatform.

Op de linkerflanken bestaat er weliswaar ook een cultuur van ‘woke’- zijn – je bewust zijn van ongelijkheid in de samenleving – maar het aandeel linkse video’s met een radicale signatuur, zoals revolutionair-marxistisch of antifascistisch, is marginaal, zo blijkt uit onze data.

Veel linkse kanalen hebben een socialistische of lifestyle-invalshoek (duurzaam leven), of behandelen onderwerpen die ook in de reguliere media aan bod komen. Extreemrechts is daarentegen wel sterk aanwezig op YouTube. Veel kanalen aan de rechterkant hebben een politieke of filosofische achtergrond en behandelen het nieuws vanuit eigen optiek.

Rode draad: de afkeer van progressieve waarden

Het rechtse deel van YouTube dat wij onderzochten, wordt door Amerikaanse wetenschappers ook wel ‘reactionair rechts’ genoemd, een verzamelnaam voor vloggers en kanalen met video’s waar de felle afkeer van progressieve waarden als een rode draad doorheen loopt. Diversiteit, feminisme, social justice warriors (kortweg sjw’s): reactionair rechtse YouTubers hebben er over de gehele linie een broertje dood aan.

Bovendien ontwaren ze een gemeenschappelijke vijand in de reguliere media, die alles vanuit een politiek correcte bril zouden benaderen. Of deze YouTubers verdienen aan reclame-inkomsten op het platform – en zo ja, hoeveel – valt niet met zekerheid te zeggen. Wel vragen ze hun kijkers en abonnees geregeld geld te doneren.

Het wantrouwen jegens de ‘oude’ media verklaart ook waarom reactionair rechts is oververtegenwoordigd op YouTube, en waarom er niet een linkse evenknie bestaat. Bij links is het vertrouwen in de mainstreammedia veel sterker en is de behoefte aan alternatieve geluiden minder groot, aldus recent onderzoek^* van de Amerikaanse universiteit Harvard naar polarisatie in de VS.

De media hebben een links narratief gepusht waarin mensen zich niet herkennen

Dezelfde dynamiek lijkt ook in Nederland op te treden. ‘De media hebben een links narratief gepusht waarin mensen zich niet herkennen’, vertelt Wouter, een 24-jarige student journalistiek, die naar eigen zeggen politiek van ‘links naar rechts van het midden’ is opgeschoven door YouTube. ‘Daarom gaan mensen op zoek naar alternatieven op rechts.’

De vloggers in de reactionair rechtse scene liggen qua extremiteit soms ver uit elkaar, maar verkeren uiteindelijk wel in elkaars nabijheid vanwege hun gemeenschappelijke afkeer van progressief links. Het ‘gematigde’ geluid in deze wereld is afkomstig van YouTubers die zichzelf liberaal, libertariër of conservatief noemen, opkomen voor de vrijheid van meningsuiting en progressieve ideeën kritiseren.

Op de extreme flanken bevinden zich neonazi’s die zich voorstellen als representanten van de alt-right, een van oorsprong Amerikaanse beweging die draait om wit superioriteitsdenken, waarbinnen ook het antisemitisme welig tiert.

Dat extreemrechts goed gedijt op YouTube blijkt wel uit het grote aantal verwijzingen naar het videoplatform vanuit de extreemrechtse hoeken van onlineplatforms als 4chan, Reddit en Twitter-kloon Gab. Ongeveer driekwart van de daar aangehaalde bronnen is een video op YouTube.

Steeds extremere denkbeelden

Hoe kijkers in een reactionair rechtse tunnel kunnen worden gezogen, is niet altijd even eenduidig. Persoonlijke omstandigheden kunnen een rol spelen. Wel is aannemelijk dat radicalisering – steeds extremere denkbeelden eropna houden – door YouTube in de hand wordt gewerkt door drie factoren: de techniek achter het aanbevelingssysteem, de ‘waardevrije’ wijze waarop YouTube video’s aanbeveelt, en de cultuur van aan elkaar gelieerde vloggers.

De manier waarop deze onderdelen (waarover later meer) op elkaar inspelen, kunnen er bijvoorbeeld voor zorgen dat iemand met een ontluikende interesse in het feminisme gaandeweg uitkomt bij video’s waarin het feminisme een kwaadaardige Joodse uitvinding heet.

Om erachter te komen hoe YouTube-gebruikers bij reactionair rechtse video’s terechtkomen en wat die vervolgens met hun denkbeelden doen, hebben we ons gericht op de tientallen miljoenen comments die we verzamelden. Daarbinnen zochten we naar Nederlanders die veel reacties achterlieten op veel verschillende kanalen.

Op deze wijze selecteerden we de 175 actiefste Nederlanders, onder wie Lukas. Via hun reacties konden we nagaan welke video’s ze de afgelopen jaren hebben bekeken, en hoe ze zich in hun kijkgedrag en in hun berichten hebben ontwikkeld. Deze commenters hebben we geanonimiseerd, omdat het ons om hun YouTube-ontwikkeling en ideeënvorming gaat, en niet per se om de personen zelf.

De YouTube-reageerders vormen een divers gezelschap van mannen en vrouwen tussen de twintig en zestig jaar oud

De YouTube-reageerders vormen een divers gezelschap van mannen en vrouwen tussen de twintig en zestig jaar oud, die veelal hoger opgeleid lijken.

Wat opvalt, is dat velen in de loop der tijd het alt-right-gedachtegoed hebben omarmd. Tot een paar jaar terug reageerden ze vooral in de comment-secties van video’s die de islam of vluchtelingenproblematiek op de korrel nemen. Rond 2015 en 2016, met de opkomst van Donald Trump en de toename van alt-right-kanalen op YouTube, laten ze meer en meer reacties achter bij video’s die het specifiek gemunt hebben op feminisme, sjw’s, cultuurmarxisme, de ‘almacht’ van Joden en de relatie tussen IQ en ras.

Het is een ontwikkeling die ook geschetst wordt in recente publicaties van de AIVD en de NCTV over extreemrechts in Nederland. De diensten constateren dat extreemrechts, onder invloed van de alt-right, tegenwoordig niet alleen anti-islamstandpunten huldigt, maar ook richting antisemitisme en het ‘biologisch racisme’ is geschoven, en een sterke afkeer koestert van het feminisme.

De oorlog komt eraan, schrijft Jeffrey

Jeffrey, behorend tot de 175 onderzochte YouTube-kijkers, heeft een Nederlandse moeder en een Turkse vader die uit beeld is. Tot zes jaar terug houdt hij zich vooral bezig met religiekritiek. Onder video’s over de Britse journalist en islamcriticus Christopher Hitchens spreekt Jeffrey over ‘snakes of religion’. Bij het populaire progressief-linkse kanaal The Young Turks uit hij zijn afschuw over het Amerikaanse leger dat met drones Irakese burgers doodt.

Vanaf 2015 reageert Jeffrey vooral op alt-right-kanalen en zwelt zijn vijandigheid jegens feministen, sjw’s, het communisme en ‘linkse landverraders’ aan. Het is tijd om wapens te kopen, schrijft Jeffrey, ‘de oorlog komt eraan’. In 2017 gaat hij nog verder in zijn aanmoedigingen tot geweld – een rij linkse politici moet geëxecuteerd worden – en roept hij op om op Forum voor Democratie te stemmen.

John, een Nederlandse vijftiger die lang werkte in de financiële sector op de Antillen, laat in 2017 zijn eerste antimoslim- en antimigrantenteksten achter onder de reactionair rechtse kanalen van Stefan Molyneux en van complotdenker Paul Joseph Watson (1,5 miljoen abonnees). Ook reageert John op video’s van en over Forum voor Democratie. Europa moet gered worden van de ‘eindeloze migratie en islamisering’, schrijft hij. FvD-leider Thierry Baudet prijst hij aan als iemand die zaken agendeert ‘die politiek gevoelig liggen en waar niemand over wil praten’.

Opvallend is dat John zich in het begin van zijn reactiegeschiedenis positief uitlaat over Joden en de staat Israël. Een klein jaar later, en honderden comments en video’s verder, is Johns toon ronduit antisemitisch. Hij heeft in de tussentijd ook meer video’s gekeken van alt-right-kanalen zoals Red Ice TV (295.000 abonnees).

‘Waarom zijn het toch altijd Joden die het communisme en marxisme pushen’, schrijft John

‘Waarom zijn het toch altijd Joden die het communisme en marxisme pushen’, schrijft hij. Ook stelt hij dat invloedrijke mensen met een Joodse achtergrond, zoals George Soros, de ‘succesvolle witte landen’ proberen te ondermijnen door voor ‘open grenzen’ te ijveren.

Margot, een vrouw van middelbare leeftijd uit Leiden, herboren christen en liefhebber van opera, richt zich als YouTube-gebruiker aanvankelijk vooral op de islam en de vluchtelingenproblematiek. Haar retoriek uit 2015 varieert van ‘rapefugees’ uit ‘godforsaken hellholes’, die het op westerse vrouwen hebben gemunt, tot felle tirades over de inherente gewelddadigheid van de ‘stille meerderheid van de moslims’.

Vanaf 2016 – als Margot steeds vaker te vinden is bij de reactionair rechtse video’s van Stefan Molyneux, The Rebel Media en Sargon of Akkad – sluipt er typische alt-right-terminologie in haar repertoire. Dan moeten ook de sjw’s, de ‘libtards’ (scheldnaam voor links) en de ‘butt ugly’ feministen het ontgelden. Ze raakt enthousiast over ‘daddy Trump’ die de westerse wereld zal verlossen van ‘opgelegde witte schuld’, waarna men vrijuit kan spreken over ‘zwarte criminaliteit’ zonder voor racist uitgemaakt te worden.

Uiteindelijk betreedt Margot ook het terrein van het wit nationalisme, waarin het streven naar een witte etnostaat en een witte nationale identiteit centraal staan. Witte mensen mogen trots zijn op hun ras, schrijft zij onder de video Am I A ‘White Supremacist’?, uit 2017 van Red Ice TV. Dat is zelfs noodzakelijk, gelooft Margot, want de ‘niet-witte dit-is-racisme-roeptoeters en linkse sukkels zijn uit op wraak, zij streven witte onderwerping en de vernietiging van het witte erfgoed na’.

YouTube heeft een radicaliseringsprobleem

De steeds extremere overtuigingen van Jeffrey, John en Margot echoën na in de zorgen van een groeiende groep onderzoekers, publicisten en journalisten die spreekt over het ‘radicaliseringsprobleem’ van YouTube. Sinds twee jaar luiden zij de alarmbel over het gemak waarmee kijkers kunnen opgaan in extremistische ideeën op YouTube.

Vooral de politiek of filosofisch geïnteresseerde jongere zou op YouTube het risico lopen om binnen een paar klikken in de greep te raken van rechts reactionair materiaal. Ruim de helft van de kijkers gebruikt het platform ook voor nieuws, om ‘gebeurtenissen in de wereld beter te leren begrijpen’, aldus een recente studie^* van het Amerikaanse onderzoeksbureau Pew. Eén op de vijf gebruikers vindt het platform om die reden zelfs heel belangrijk.

‘Met een miljard gebruikers of meer is YouTube mogelijk een van de grootste radicaliseringsinstrumenten van de 21ste eeuw’, verkondigde de gerenommeerde technologie-socioloog Zeynep Tufekci vorig jaar in een opiniestuk in The New York Times.^*

Tufekci beschrijft hoe zij voor een artikel over president Donald Trump op zoek ging naar beeldmateriaal van zijn campagnebijeenkomsten. Na enkele van zulke filmpjes bekeken te hebben, begon YouTube haar video’s aan te bevelen over witte superioriteit en Holocaustontkenning.

Iets soortgelijks gebeurde als Tufekci films over hardlopen bekeek. Uiteindelijk raadde YouTube haar video’s over ultramarathons aan. YouTube, stelt Tufekci, gedraagt zich als die typische vriend van de middelbare school die altijd moet laten blijken dat hij iets meer hardcore is dan jij, op welk terrein dan ook.

Dat hardcore-gedrag van YouTube, dat het reactionair rechtse gedachtegoed heeft doen floreren, berust op de drie eerdergenoemde pijlers: de techniek achter het aanbevelingssysteem, de ‘waardevrije’ wijze waarop YouTube video’s aanbeveelt, en de cultuur van aan elkaar gelieerde vloggers.

De techniek: sociale media verdienen aan woede en sensatiezucht

Net als andere sociale media probeert YouTube de aandacht van de gebruiker zo lang mogelijk vast te houden om zodoende meer advertenties te kunnen tonen (en dus geld te verdienen). Een breed gedeelde veronderstelling is dat de algoritmes van deze media dat doen door inhoud te pushen die woede opwekken of sensatiezucht bevredigen.

Facebook ligt bijvoorbeeld al jaren onder vuur vanwege de verspreiding van nepnieuws, complottheorieën en rechts-extremistische boodschappen. Het afgelopen jaar heeft het platform daarom veel artikelen en video’s verwijderd en haar algoritmen grondig aangepast, zodat minder extreme en misleidende berichten worden aangeboden.

YouTube is grotendeels buiten deze discussie gebleven. Er worden geregeld video’s of makers verwijderd, en het aanbevelingsalgoritme is een paar keer voorzichtig aangepast om de verspreiding van complottheorieën tegen te gaan.

Toch blijft het aantal video’s met politiek extremistische inhoud overweldigend. Terwijl YouTube wel de technische kennis in huis lijkt te hebben om rigoureuzer op te treden tegen onwelgevallige inhoud: het kan al geautomatiseerd pornografisch materiaal, copyright-overtredingen en gewelddadig extremisme opsporen en verwijderen.

Waarom zijn er zoveel politiek extremistische video’s en reacties op YouTube te vinden?

Dat roept de vraag op: waarom zijn er dan toch nog zoveel politiek extremistische video’s en reacties te vinden? Het platform wil daar niet op ingaan. Wel laat een woordvoerder per mail weten dat het bedrijf een zo groot mogelijke ruimte voor de vrijheid van meningsuiting nastreeft, inclusief ‘aanstootgevende overtuigingen’.

Video’s en comments die oproepen tot haat of geweld op basis van ras, etniciteit, nationaliteit, religie, of geslacht, druisen in tegen YouTubes richtlijnen en zouden wel zo veel mogelijk worden verwijderd. Tussen juli en september 2018 zegt het platform 7,8 miljoen video’s en 224 miljoen comments – waarvan een meerderheid spam – verwijderd te hebben.

Om hatelijke boodschappen nog verder tegen te gaan, zegt YouTube de afgelopen tijd voorzichtige ‘aanpassingen’ te hebben doorgevoerd in het algoritme, waarover het platform verder net zo geheimzinnig doet als Coca-Cola over de ingrediënten van zijn frisdrankrecept.

Het weinige dat erover bekend is, komt van medewerkers van Google (het moederbedrijf van YouTube), die in 2016 in een summiere analyse^* een schets gaven van het aanbevelings-algoritme. Aangevuld met het spitwerk van onafhankelijke onderzoekers ontstaat het beeld van een geavanceerde technologie die op basis van je kijkgedrag (wat kijk je en hoelang, wat ‘like’ of ‘dislike’ je), je locatie en tientallen onbekende variabelen kan bepalen waar je interesse naar uitgaat.

Om je vervolgens op het platform te behouden, legt het aanbevelingssyteem een spoor van broodkruimels uit die je steeds verder je interessegebied inlokken.

De aanbevelingen: voor YouTube is alle content gelijk

Bij de aanbevelingen maakt YouTube meestal geen inhoudelijke of morele afweging, zoals reguliere media wel doen. Omroep WNL zal het veganisme niet gauw verheerlijken, VPRO zal niet snel Temptation Island programmeren.

Voor het algoritme van YouTube is alle content echter in beginsel gelijk. Het vindt de videoclip DNA van de populaire rapper Kendrick Lamar net zo relevant als de videoclip White DNA is An ‘Abomination’ van Red Ice TV, waarin de ‘demonisering’ van het witte ras wordt gehekeld. Beide video’s kunnen naast elkaar opduiken in de zoekresultaten en aanbevelingen.

Die waardevrije houding werkt goed bij onschuldige onderwerpen, maar bij politiek extreme content is ze problematisch, zegt Bernhard Rieder, hoofddocent New Media and Digital Culture aan de Universiteit van Amsterdam. Met collega’s onderzoekt hij hoe de technische infrastructuur van YouTube bepaalt wat wij aangeboden krijgen. ‘Wat kan het ons schelen hoe video’s over hamsters worden gerangschikt? Maar neem nu de term "Jood". Daar zit zo veel historische context omheen, dan maakt het wel degelijk uit welke video’s belangrijk worden bevonden.’

Wat kan het ons schelen hoe video’s over hamsters worden gerangschikt?

Ook de zes YouTube-gebruikers die wij spraken, vertelden hoe het aanbevelingssyteem hun geregeld een zetje gaf naar video’s met extremere inhoud. De 22-jarige hbo-student Karim, die niet tot de 175 onderzochte reageerders behoort, kwam via de Canadese psycholoog Jordan Peterson bij de antifeministische film The Red Pill uit, die hem ook daadwerkelijk een ‘red-pill-moment’ opleverde over de ‘slachtofferrol’ van feministen.

Tot dan toe was Karim blij met YouTubes aanbevelingen. Dat veranderde toen hij video’s kreeg aangereikt van ‘men going their own way’, kortweg ‘mgtow’, een beweging van mannen die vrouwen hebben afgezworen om hun vrijheid en eigendom te behouden. ‘Ze zijn veel te hardcore, je mag niet eens met vrouwen praten’, vertelt Karim. ‘Stel, je bent net afgewezen door een meisje en je bent down. Dan kan zo’n video best gevaarlijk zijn. Vooral als je een zwakke geest hebt.’

Verwant aan de ‘mgtow’ zijn de ‘incels’ (involuntarily celibates, onvrijwillig celibatairen). Hun bekendste boegbeeld is Elliot Rodger, een getroebleerde Amerikaanse twintiger die in 2014 zes mensen en zichzelf doodde. Vlak daarvoor had hij een video op YouTube geüpload met zijn motief: hij wilde vrouwen straffen omdat ze hem hadden afgewezen. Deze video ging viraal en tot op de dag van vandaag staan er filmpjes op YouTube waarin Rodger wordt vereerd.

De aan elkaar gelieerde vloggers: profiteren van elkaars populariteit

Dat duwtje naar extremer materiaal kan ook gegeven worden door de cultuur van vloggers die aan elkaar zijn gelieerd. Op het videoplatform is het al heel lang de gewoonte dat YouTubers in elkaars video’s opduiken als een manier om van elkaars populariteit te profiteren, zoals mode- en schoonheidsinflueners dat ook doen.

Bij radicaliseringsprocessen moeten we de rol van gastoptredens niet over het hoofd zien’, zegt communicatiewetenschapper Becca Lewis in een Skypegesprek. Lewis, verbonden aan technologie-denktank Data & Society, publiceerde vorig jaar september de studie Alternative Influence waarin zij beschrijft hoe kijkers de reactionair rechtse YouTube-wereld kunnen worden binnengetrokken door een vloggerscultuur van gastoptredens, live debatten, en onderlinge verwijzingen.

Het bekendste voorbeeld is volgens Lewis het gastoptreden van Stefan Molyneux op het populaire kanaal The Rubin Report (bijna 942.000 abonnees), van de Amerikaan Dave Rubin, een van de ‘gematigdere’ stemmen in het reactionair rechtse domein.

Rubin, die zichzelf een libertariër noemt, sprak Molyneux in 2017 over diens betwiste ideeën over de relatie tussen ras en IQ. In een vrij kritiekloos interview mocht Molyneux uitleggen dat zwarte mensen gemiddeld een lager IQ hebben dan witte mensen vanwege een verschil in genen en herseninhoud. Molyneux noemt het een ‘hartverscheurend inzicht’, maar ‘dat zijn nu eenmaal de feiten’.

Met dit gastoptreden van Molyneux zette Rubin zijn kijkers op het pad van ‘wetenschappelijk racisme’, stelt Lewis. ‘Uiteraard houd ik Rubin niet verantwoordelijk voor de ideeën van Molyneux. Maar het extreemrechtse geluid kan wel versterkt worden als het ergens een podium krijgt.’

Nog zo’n ongemeen ‘succesvolle’ kruisbestuiving tussen het gematigde en extremistische deel van reactionair rechts zijn de zogenoemde ‘bloodsports’, een live debat op YouTube dat meerdere uren kan duren.

Eindelijk kregen witte nationalisten toegang tot een publiek dat niet eerder werd blootgesteld aan wetenschappelijk racisme

Vorig jaar kruiste de libertariër Sargon of Akkad in zo’n bloodsports-debat vierenhalf uur lang de degens met de witte nationalist Richard Spencer, de naamgever van de term alt-right. Sargon of Akkad, die voorzichtig kritisch was over de wetenschappelijke merites van ‘de biologische eigenschappen van witheid’, bleek geen partij voor Spencer. De laatste heeft zich jarenlang ondergedompeld in de quasi-wetenschappelijke inzichten van biologisch racisme en overblufte Sargon of Akkad keer op keer.

De video is ondertussen meer dan een half miljoen keer bekeken en geldt in de wereld van de witte nationalisten als een enorme triomf. Eindelijk kregen ze ongefilterde toegang tot een publiek dat niet eerder werd blootgesteld aan wetenschappelijk racisme. Hierna volgden meer van zulke ‘bloodsports’ tussen gematigd reactionair rechts en witte nationalisten.

De korte lijntjes van YouTube

Waar je vroeger een witte nationalist welbewust moest opzoeken in de krochten van het internet, kan de kijker door de korte lijntjes tussen YouTubers nu razendsnel bij de ideologische basis van alt-right belanden.

Dat dit effect ook daadwerkelijk optreedt bij kijkers, wordt inzichtelijk gemaakt door het YouTube-pad van Marcus, een 27-jarige geneeskundestudent, en een van de 175 commenters die wij selecteerden.

Marcus weet nog goed wanneer hij voor het eerst werd gegrepen door Stefan Molyneux, vertelt hij in een koffiebar, nadat hij wekenlang aarzelde om met journalisten van ‘de reguliere media’ in gesprek te gaan. In zijn aanbevelingen verscheen de video The Story of Your Enslavement uit 2010, die inmiddels bijna 7 miljoen keer is bekeken, waarin Molyneux betoogt dat mensen pas vrij kunnen zijn als zij zich losmaken van de staat.

Door de Canadese YouTuber raakte Marcus, net als veel andere Molyneux-fans, gefascineerd door het libertarisme. Zijn ‘red pill’ kreeg hij toen Molyneux op YouTube in gesprek ging met Jared Taylor, een witte nationalist en een van de bekendere verspreiders van het wetenschappelijk racisme.

Ik was een libertariër, individualistisch, maar toen ging ik toch nadenken over nationalisme. Tot welke groep wil ik behoren?

De video uit 2016 heeft de titel An honest conversation about race, en heeft het denken van Marcus ingrijpend veranderd, vertelt hij. ‘Ik was een libertariër, individualistisch, maar toen ging ik toch nadenken over nationalisme. Tot welke groep wil ik behoren?’

Daarna leerde Marcus in rap tempo de alt-right-hoek van YouTube kennen. Hij werd fan van de Frans-Canadese neurowetenschapper Jean François Gariépy (ruim 46.000 abonnees), die zich toelegt op ‘ras- realisme’. En hij kwam in aanraking met CounterCurrentsTV (6.500 abonnees) van de witte nationalist Greg Johnson, die voorheen een marginaal bestaan leidde, maar nu een schare toehoorders heeft.

‘Ik had meer filmpjes van Jared Taylor bekeken, en dan kom je vanzelf met anderen in aanraking’, legt Marcus uit. ‘Zij gaan in gesprek met elkaar, en dan zie je ze de hele tijd in jouw recommendations verschijnen en abonneer je je op zo’n kanaal.’

Marcus raakt niet uitgepraat over IQ en ras

Sindsdien is de geneeskundestudent ervan overtuigd dat ‘Joodse individuen en organisaties de islamitische immigratie naar Europa pushen’, spreekt hij over ‘het vervangen van het blanke ras’, als het over diversiteit gaat, raakt hij niet uitgepraat over IQ, en plaatst hij reacties als deze: ‘Als Afrikaanse mensen in het westen naar school gaan, doen ze het nog steeds beduidend slechter.’

Marcus wil het wel toelichten: ‘Vaak wordt ongelijke behandeling als oorzaak aangenomen, maar intelligentie, getest als IQ, kan vrijwel volledig de verschillen verklaren. Blanken hoeven zich dus niet voortdurend schuldig te voelen over de minder goede positie van minderheden in de maatschappij.’

Marcus is ook tegen gemengde relaties, ‘want het is lastig om Nederland blank te houden als er veel gemengde mensen zijn’. Tegelijkertijd levert dat een conflict op met zijn nog niet helemaal weggeëbde libertarische ideeën. ‘Ik ben niet voor wetten om gemengde relaties te verbieden, maar ik zou het wel goed vinden als er meer sociale druk vanuit de maatschappij wordt uitgeoefend om ze tegen te gaan.’

Persoonlijk raakt het bij hem een gevoelige snaar. Zijn zus heeft een relatie met een donkere man. Onlangs heeft hij haar erop aangesproken, vertelt hij. ‘Ik heb haar vooral gewezen op de risico’s als ze samen kinderen krijgen. Deze kinderen horen niet bij de blanken en niet bij de niet-blanken. Dat doet iets met je identiteit.’

Zijn zus reageerde verbaasd, vertelt Marcus. ‘Ze wist niet dat ik er zo tegenaan kijk. Maar het was een positief gesprek, zij ziet alleen niet de problemen die ik zie.’

Weg uit de linkse bubbel

Zo’n sneeuwbaleffect kan overigens ook ter linkerzijde beginnen en doorrollen naar de ideologische tegenpool. Het leverde journalistiekstudent Wouter zijn ‘red pill’ op. Tot 2015 keek hij heel vaak naar The Young Turks, dat met 4,2 miljoen abonnees op YouTube een invloedrijk progressief-links medium is. Eind 2014 had oprichter en gastheer Cenk Uygur een spraakmakend interview van ruim drie uur met opiniemaker Sam Harris over religieus geweld en de islam. Toen hij het interview zag, ‘zat ik nog in een linkse bubbel’, vertelt Wouter.

Al snel doken er in zijn aanbevelingen vloggers op die het interview kritisch analyseerden. Een van hen was Dave Rubin, door zijn video ging Wouter het interview met andere ogen bezien. ‘Het overtuigde mij ervan dat Uygur erg ideologisch gedreven was en dat hij Harris’ ideeën over de islam verkeerd had weergegeven.’ Daar is hij Rubin ‘dankbaar’ voor, want sindsdien ziet hij steeds hetzelfde patroon, ook in Nederland: journalisten die vanuit een ideologisch standpunt interviewen.

Wouter ziet steeds hetzelfde patroon: journalisten die vanuit een ideologisch standpunt interviewen

Een schoolvoorbeeld van zo’n vooringenomen interview is volgens Wouter het vraaggesprek van Cathy Newman van de Britse tv-zender Channel 4 met Jordan Peterson over de loonkloof tussen vrouwen en mannen. Het interview van begin 2018 is wereldberoemd in de rechtse counter culture-scene, omdat Newman enorm haar best zou doen om de psycholoog af te schilderen als een seksist. ‘Zij verdraaide al zijn standpunten’, zegt Wouter. ‘Mensen dachten toen: dit is typisch links.’

‘Peterson vs Newman’ is eindeloos vaak door YouTubers geanalyseerd, niet in de laatste plaats omdat Peterson zelf ook telkens als gast aanschoof om erop terug te blikken. Over het interview circuleren talloze memes (grappig bedoelde plaatjes en filmpjes), waarbij Peterson telkens als de kalme ‘stem van de rede’ wordt afgeschilderd, en Newman als een drammerige, feministische journalist.

De video’s dragen titels als Jordan Peterson DESTROYS Cathy Newman on Free Speech en Got Ya! Jordan Peterson stumps feminist.

Met dat soort koppen, met werkwoorden als ‘vernietigen’ en ‘verslaan’, proberen ze je aandacht vast te houden, zegt Wouter, die een aantal voorbeelden in de YouTube-app op zijn telefoon laat zien. ‘Kijk, Forum voor Democratie doet het ook op hun YouTube-kanaal: Baudet maakt gehakt van beleid kabinet.’

Maar je hoeft het als kijker niet eens te zijn met het filmpje

Net als veel andere YouTube-gebruikers heeft hbo-student Karim over het onderzoek van Becca Lewis gehoord via een schare reactionair rechtse vloggers, die het gedetailleerd afkraakten. De boodschap die Karim eraan overhield: als je naar de YouTubers uit dat wereldje kijkt, ben je een nazi. ‘Dat klopt gewoon niet.’

Karim wijst erop dat hij het als kijker niet volledig eens hoeft te zijn met een videomaker. Zelf kijkt hij vaak naar Infowars, het kanaal van Alex Jones, dat berucht is voor het verspreiden van extreemrechtse complottheorieën, hoewel hij weet dat Alex Jones ‘rare dingen’ brengt.

Karim is moslim, kwam als vluchteling naar Nederland en is onlangs tot Nederlander genaturaliseerd. ‘Alex Jones heeft veel video’s over de islam en over vluchtelingen. Het beeld dat hij daarin schetst, is niet waar. Soms doet het gewoon echt pijn. Dan denk ik: waarom zeg je dat? Je weet niet wat die mensen doormaken. Maar dat betekent niet dat ik zijn andere werk ook meteen weggooi. Ik probeer het goede eruit te pikken.’

Jones’ theorie over de aanslagen van 9/11 – een groep binnen de Amerikaanse overheid zou de aanslagen hebben gebruikt voor eigen gewin – snijdt volgens Karim wel enigszins hout.

Chantal, een Drentse van eind veertig, werkzaam bij een buurtkrant en een van de 175 commenters, vindt sommige redeneringen van YouTubers eveneens bedenkelijk. Zo worstelt ze nog met de ‘Jewish Question’, een verwijzing naar de overtuiging dat Joden een onevenredige hoeveelheid controle hebben over de media, de zakenwereld en politiek, en de vraag stelt hoe dat probleem moet worden opgelost.

We vragen haar ernaar omdat ze in een reactie bij een YouTube-video een antisemitische verwijzing gebruikte. Ze rept over ‘(((jewsual suspects)))’ – met de drie haakjes laten rechtsextremisten zien dat iemand Joods is of een Joodse connectie heeft.

Ze vindt zichzelf niet antisemitisch. ‘Maar het is wel een feit dat Joden in de VS zijn oververtegenwoordigd in belangrijke posities’

Chantal, die uiteindelijk instemt met een telefonisch interview, vertelt dat ze zich niet meer zo goed kan herinneren waarom ze de drie haakjes gebruikte, maar ze vermoedt dat ze een andere commenter wilde ‘trollen’ (online pesten). Ze vindt zichzelf niet antisemitisch. ‘Maar het is wel een feit dat Joden in de VS zijn oververtegenwoordigd in belangrijke posities. Maar ja, oké, dat kan.’

De Drentse toont zich in haar YouTube-comments ook fel tegenstander van de komst van vluchtelingen. Het zijn geen individuele ervaringen die haar daartoe hebben gedreven. Integendeel, vertelt ze. Vroeger, toen ze nog PvdA stemde, heeft ze zelfs als vrijwilliger met asielzoekers gewerkt. ‘Ik heb niets tegen die mensen persoonlijk’, zegt ze, maar ‘de feiten’ in de video’s brachten haar op andere gedachten. In 2015 was 73 procent van de asielzoekers man, citeert Chantal cijfers uit een Pew-rapport.^* ‘Dat zijn er gewoon veel te veel.’

De woede wordt door YouTube gevoed

Hetzelfde geldt voor Chantal voor het feminisme. ‘Daar was ik eigenlijk nooit zo mee bezig’, vertelt ze. Maar nu ziet ze het als een kwalijke stroming die bevochten moet worden. In haar comments laat ze zich horen als een rabiaat anti-feminist (‘Yes, feminism is cancer indeed’), en verdedigt ze de standpunten van de ‘men going their own way’.

Ook bij de andere geïnterviewden valt op dat hun woede over de tirannie van progressief links grotendeels op YouTube wordt gevoed, en niet door wat ze zelf meemaken. Gevraagd naar voorbeelden noemen ze vooral buitenlandse kwesties die online ophef veroorzaakten. Zo wijst Lukas op de ‘stuitende hypocrisie’ van feministen die ervoor lobbyden om de ‘pitspoezen’ bij autoraces af te schaffen. ‘Nu is er een lobby van pitspoezen die hun baan terug willen’, smaalt Lukas.

Nederlandse voorbeelden of representanten van ‘progressief absolutisme’ heeft Lukas niet direct paraat. ‘Toen ik het een aantal jaren geleden bespeurde in Amerika, zag je dat het hier nog niet zo leefde. Maar het waait over naar ons’, voorspelt Lukas, ‘het komt eraan.’

Wanneer stopt het? Als we overal genderneutrale toiletten hebben? Het wordt een slippery slope

Daar zijn de andere YouTube-gebruikers ook van overtuigd. Ze hebben niet het idee dat ze een ‘probleem’ uitvergroten of projecteren op Nederland. Karim zag in de genderneutrale kinderkleding van de HEMA, en in het veranderen van de aankondiging ‘dames en heren’ in ‘reizigers’ door de NS, het bewijs dat de genderideologie ook grip krijgt op de Nederlandse samenleving.

Chantal ontmoette een paar jaar geleden een vrouw die ‘diversiteit’ studeerde. ‘Toen dacht ik wel: nou, nou, hier ook al.’ Wouter hekelt de actie van vrouwen die meer plasgelegenheden in de openbare ruimte willen. ‘Omdat feministen, een minderheidsgroep, plashokken willen, moet je daar beleid voor maken? Wanneer stopt het? Als we overal genderneutrale toiletten hebben? Het wordt een slippery slope.’

Progressief links ‘zet de poort open voor immigratie en diversiteit’

Waar de een rechts-populisten aanwijst als oorzaak voor de maatschappelijke polarisatie, houdt reactionair rechts hiervoor progressief links verantwoordelijk, omdat het de poort wagenwijd zou openzetten voor immigratie en diversiteit.

Hoe dat tij gekeerd moet worden, daarover verschillen de meningen. In de gematigde gelederen ligt de nadruk op het ontmaskeren en verbaal bevechten van progressief links. Binnen alt-right gaat men ervan uit dat er een burgeroorlog komt waarop de ‘blanken’ zich moeten voorbereiden.

Andrej, een 22-jarige hbo-student uit Twente, is ervan overtuigd geraakt dat hij ‘gevechtsklaar’ moet zijn. Het idee dat je moet willen vechten voor je mening deed hij als eerste op bij de video’s van Jordan Peterson. ‘Hij zegt: als jij als man niet bereid bent om te vechten voor je standpunt, dan kan ik niet met jou debatteren’, vat Andrej, die niet tot de groep van 175 commenters behoort, samen. ‘Het gaat hem niet om mightis right. Het geweld is niet superbelangrijk, het gaat erom dat je fysiek en mentaal respectabel bent.’

Het geweld is niet superbelangrijk, het gaat erom dat je fysiek en mentaal respectabel bent

Dat concept heeft de Zweedse alt-right-beroemdheid The Golden One (92.000 abonnees) naar een concreter niveau getrokken. Andrej kijkt wekelijks op YouTube naar deze spierbundel, die zichzelf ‘glorious’ noemt, en tekeergaat tegen de gebruikelijke mikpunten van extreemrechts. The Golden One spoort zijn volgers aan om te oefenen in vechtsport en wapengebruik. Ook bij The Golden One draait het niet primair om geweld, legt Andrej uit: ‘Je moet gevechtsklaar zijn omdat je verwacht dat het mis kan gaan.’

Na lang aarzelen noemt de hbo-student voorbeelden voor wie hij dan ‘gevechtsklaar’ moet zijn. ‘In Nederland heb je wijken met alleen maar Marokkanen en Turken die bij hun cultuur blijven, en jongeren die radicaliseren. Daar zou het gevaar vandaan kunnen komen.’ En van de massa-immigratie, zegt Andrej, die wijst op ‘criminele illegalen’ die volgens hem ongehinderd hun gang kunnen gaan. ‘Waarom zouden we als rechtse mensen ons niet mogen verdedigen?’

Geneeskundestudent Marcus, die zich eveneens in extreemrechtse YouTube-contreien begeeft, gaat vooralsnog uit van een politieke oplossing. Met de PVV en FvD in Nederland heeft hij goede hoop. Zelf is hij vorig jaar lid geworden van FvD. ‘Zij sluiten het beste aan bij mijn ideeën, ook al gaan ze in mijn ogen nog niet ver genoeg. Zij hebben het immigratiestandpunt bijvoorbeeld niet aan het blanke Nederlanderschap gekoppeld.’

Een rechtse echokamer of ruimte voor alle meningen?

De escalerende retoriek die veel YouTube-kijkers die wij onderzochten gebruiken, suggereert een zekere blikvernauwing. Alsof ze terecht zijn gekomen in een reactionair rechtse echokamer die nauwelijks andere geluiden toelaat.

De gebruikers die wij spraken, zien dat echter anders. Lukas bestrijdt te vuur en te zwaard dat hij in een reactionair rechtse filterbubbel is beland. ‘Objectief gezien zit ik in het centrum. Ik wil dat iedereen een zo groot mogelijke individuele vrijheid geniet.’

Op de suggestie dat het aanbevelingssysteem zijn ontwikkeling op YouTube mede heeft bepaald en ook van invloed was op zijn ideeënvorming, reageert hij geagiteerd. Dat gaat volgens hem voorbij aan ‘de uren en uren studie, lezen, cijfers naslaan en filosofische discussie die elke red pill pas echt deed indalen’. Lukas meent dat hij volstrekt autonome beslissingen heeft genomen. ‘Ik ben filosofisch gegroeid.’

Chantal is er ook van overtuigd dat ze soeverein op andere ideeën is gekomen. ‘Maar’, voegt ze eraan toe, ‘het is lastig te vergelijken met hoe het vroeger was. Toen hadden we alleen televisie en de kranten. Toen zat je dus ook in een soort filterbubbel, maar dan van de reguliere media.’

Vroeger zat je in de filterbubbel van de reguliere media

Marcus laat een spoortje twijfel toe. ‘Ja, ik ben beïnvloed door de aanbevelingen. Maar daardoor heb ik wel ontdekt wat bij mij past, wat mijn waarden zijn.’ Om een tunnelvisie te voorkomen, bekijkt hij bovendien zo nu en dan video’s van ideologische opponenten.

‘Ik probeer echt wel de andere kant te zoeken, maar ze zijn minder in aantal en ze maken minder filmpjes. Soms denk ik wel eens: misschien is er niet zo’n gigantisch probleem, en is Nederland over honderd jaar nog steeds een fantastisch land. Maar uiteindelijk geloof ik toch dat het blank-nationalisme de juiste weg is.’

Soms voel je dat je wel gestuurd wordt, geeft Karim toe

De aarzelingen van Karim lijken fundamenteler van aard. Dat komt vooral omdat hij op een heel ander terrein steeds extremere video’s kreeg aangeboden. Karim doet aan krachttraining en keek ‘normale’ filmpjes over bodybuilding. Al snel kreeg hij video’s aanbevolen over de impact van steroïden op het lichaam.

‘Uiteindelijk kwam ik terecht bij materiaal waarin werd verteld welke anabolen je het beste kunt nemen. Ik kreeg het idee dat ik dat nooit op eigen kracht zou kunnen bereiken en raakte er een beetje door gedemotiveerd. Gelukkig heb ik toen research gedaan. De consequenties van het nemen van steroïden zijn uiteindelijk veel te erg.’

Dat zette hem aan het denken. Als hij door aanbevolen video’s zo gemakkelijk op het spoor van doping was te brengen, hoe zat dat dan met zijn ideologische metamorfose op YouTube? ‘Soms voel je dat je wel gestuurd wordt, dat er een keuze voor je wordt gemaakt, ja.’

De namen van de commenters en alle geïnterviewden zijn gefingeerd om hun privacy te beschermen.

Deze productie kwam tot stand met hulp van veel vrijwilligers die op twee hackathons hebben meegeholpen data te vergaren en te analyseren. Extra dank voor een aantal van hen dat uitzonderlijk veel werk heeft verricht: Olaf, Codrin, Max en Daniel.

Dit artikel is deel van een langlopende serie op De Correspondent over extreme politieke bewegingen. Deze serie wordt financieel gesteund door het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.^* Daarnaast ondersteunt het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek de dataredactie die mede verantwoordelijk is voor deze productie. De Volkskrant heeft geen bijdrage van het fonds gehad voor haar werk.

Meer lezen?