De eenzame strijd van een onbuigzame ambtenaar tegen corruptie in Zuid-Afrika

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube

Zuid-Afrika is nog altijd een van de landen met de grootste ongelijkheid ter wereld. Corruptie is er wijdverbreid en hardnekkig, zowel in de private als in de publieke sector. Met die zakelijke vaststelling begint de fascinerende documentaire Whispering Truth to Power van regisseur Shameela Seedal, die komende week voor leden van De Correspondent is te zien.

In bijna anderhalf uur ontvouwt zich een epische strijd tegen machtsmisbruik en corruptie op het allerhoogste niveau van de natie. Verwordt Zuid-Afrika tot dievenstaat, zoals zoveel Afrikaanse landen? Of bieden de moderne en verlichte grondwet en de democratische instituten voldoende bescherming tegen de uitholling van de rechtsstaat? De toekomst van de natie lijkt op het spel te staan.

Beschermer van het volk

Hoofdrolspeler in dit koningsdrama is Thuli Madonsela, van 2009 tot 2016 de (vrouwelijke) Nationale ombudsman van Zuid-Afrika. De omschrijving van haar functie klinkt pakkender in het Engels: Public Protector, beschermer van het volk. Iedere klacht van een burger die geconfronteerd wordt met onrecht of willekeur van een overheidsfunctionaris, kan rekenen op een onpartijdig oordeel van het instituut dat zij leidt.

De Public Protector geeft gewone mensen een stem en leiders een geweten.

Zo ziet Madonsela haar functie. Ze vergelijkt zich met de makhadzi, de wijze tante van het traditionele dorpshoofd, die luistert naar de verhalen van het gewone volk over wat het dorpshoofd fout doet – en die de chief vervolgens in het oor fluistert hoe hij die fouten kan goedmaken.

In normale tijden komt het instituut zelden in het nieuws. Het fungeert als discreet controle- en herstelmechanisme in een rechtsstaat. Pas in een crisissituatie wordt zichtbaar hoe belangrijk het is, zoals de documentaire laat zien.

De intrigerende heldin is een vrouw die niet het hoogste woord wil hebben en niet de confrontatie zoekt

Madonsela ontpopt zich als een even onwaarschijnlijke als intrigerende heldin. Met haar vele kapsels: van lang naar kort haar, van stijl naar kroes, van vlecht naar knot. Met haar baaierd aan gewaden: van roze trainingsjack tot Cleopatra-jurk. Met die zachte, monotone stem waarmee ze iedereen in slaap sust. Dit is een vrouw die niet het hoogste woord wil hebben en niet de confrontatie zoekt.

Als kind voelde ze zich ongeliefd en ontoereikend. Haar scherpe, onderzoekende geest beschouwde ze lang als handicap. Maar deze achtergrond en haar steeds veranderende uiterlijk zetten je ook op het verkeerde been. Want Madonsela is ook een vrouw die haar functie en de rechtsstaat serieus neemt en niet bang is.

Wat had de president nu te duchten van deze trouwe ‘kameraad’?

President Jacob Zuma^* heeft zich daar mogelijk op verkeken toen hij haar in 2009 voordroeg als Public Protector. Net zo goed als het parlement dat destijds unaniem akkoord ging met haar benoeming. Wat hadden ze te duchten van deze vrouw die al op haar 18de weduwe was met twee kinderen? En die haar loopbaan begon als onderwijsassistente? Bovendien was ze een ‘kameraad’, een trouw lid van het Afrikaans Nationaal Congres, zoals de overgrote meerderheid van de parlementariërs.

Haar uitspraken als Public Protector hadden een signaal kunnen zijn. Zoals: ‘Enorme macht brengt enorme verantwoordelijkheid met zich mee.’ En: ‘Slecht bestuur doet soms meer pijn dan misdaad.’ En: ‘Corruptie is een kanker die alles aanvreet wat goed is.’ In 2010 waarschuwde ze de regering nadrukkelijk: ‘Vraag me niet om je leugens te vertellen, want als ik dat doe, ben ik een slechte vriend.’

Zijn luxueuze zwembad was in feite een bassin met bluswater voor als er brand was, gaf Zuma als verdediging voor zijn greep in de schatkist

Naarmate corruptie en machtsmisbruik zich in Zuid-Afrika als een olievlek verspreidden, kwam Madonsela steeds vaker in botsing met steeds machtiger autoriteiten. Tussen 2012 en 2016 ontwikkelde zich de eerste krachtmeting tussen haar en president Jacob Zuma. De president had zijn particuliere paleiscomplex in Nkandla op staatskosten voor 20 miljoen euro laten verbouwen, zogenaamd omdat die ingrepen nodig waren voor zijn veiligheid. Zijn luxueuze zwembad moest dienen als bassin met bluswater, voor als er brand was, luidde Zuma’s verdediging. De Public Protector oordeelde in haar rapport Secure in Comfort echter dat de president onterecht geprofiteerd had van overheidsmiddelen en dat hij een deel van het geld moest terugbetalen.

Aanvankelijk weigerde Zuma. Daarbij kreeg hij steun van het parlement dat door het ANC wordt gedomineerd. De jongerentak van het ANC eiste het ontslag van Madonsela. Ze werd uitgemaakt voor ‘CIA-spion’.

Maar de democratische controlemechanismen bleken in Zuid-Afrika toch nog te werken. Het Constitutioneel Hof oordeelde in maart 2016 dat de president en het parlement in strijd met de Grondwet hadden gehandeld. Door haar aanbevelingen te negeren, hadden ze het gezag van de Public Protector als instituut ondermijnd, aldus het hof. Die aanbevelingen moesten alsnog worden opgevolgd. Het Constitutioneel Hof vergeleek de Public Protector met de Bijbelse David die het had opgenomen tegen Goliath.

Fraude, corruptie en gangsterpraktijken

De tweede krachtmeting tussen president en Madonsela was nog heftiger en nog spannender. De Public Protector had onderzoek gedaan naar de invloed van de Indiase zakenbroeders Gupta op het overheidsbeleid en met name naar de manier waarop hun bedrijven overheidscontracten in de wacht hadden gesleept. Daarbij zou sprake zijn van fraude, corruptie en gangsterpraktijken.

Tot op het laatst bleef onzeker of Madonsela erin zou slagen het onderzoeksrapport State of Capture gepubliceerd te krijgen voor haar termijn als Public Protector zou aflopen. Zo niet, dan zou met alle verzamelde bewijzen nooit meer iets worden gedaan, wist Madonsela.

Het rapport kwam net op tijd klaar, maar Zuma maakte juridisch bezwaar tegen publicatie. Een paar weken na Madonsela’s vertrek besliste een rechtbank dat het onderzoek toch moest worden gepubliceerd. De conclusies waren voor Zuma uiterst belastend.

De kracht van de film is dat we ‘t bloedstollende titanengevecht tussen de machthebbers en de rechtsstaat van dichtbij kunnen volgen

Begin vorig jaar werd een speciale commissie ingesteld, zoals de Public Protector in haar rapport had geadviseerd. Deze commissie-Zondo doet nader onderzoek naar het plunderen van de staat, een praktijk die in Zuid-Afrika bekendstaat onder de naam ‘State Capture’, en naar de rol die Zuma en zijn familie daarbij hebben gespeeld. Onder druk van het ANC trad Zuma ruim een jaar geleden noodgedwongen af als president.

Filmisch is er op de documentaire over de Zuid-Afrikaanse Public Protector heel wat aan te merken. Ze is onnodig lang en volgt soms zijpaden die afleiden, zoals over de politieke ontwikkeling van Madonsela’s dochter. Voor kijkers zonder veel kennis van Zuid-Afrika is het verhaal soms lastig te volgen.

De kracht van deze documentaire is dat we het bloedstollende titanengevecht tussen de machthebbers en de rechtsstaat van dichtbij volgen. We krijgen zelfs geluidsopnamen te horen van een geheime ontmoeting tussen Zuma en Madonsela, waarbij de laatste laat horen dat ze wel degelijk ook luid en dwingend kan spreken: ‘U heeft een plicht, meneer.’

Meer lezen?