Deze psycholoog maakt het mogelijk: therapeutisch naar de aarde staren

Rookmelders, zonnepanelen, mobiel bellen, magnetrons. De verdiensten van de ruimtevaart worden meestal samengevat in praktische lijstjes. Spullen die het leven verlichten. Tefal-pannen, hightech-luiers, supersoakers. Maar als je het Annahita Nezami vraagt, is de belangrijkste winst van de ruimtevaart dat we van een afstand naar de aarde zijn gaan kijken.

Geen praktisch maar geestelijk profijt. Earth gazing bevordert volgens verschillende studies gevoelens van liefde, verwondering en verbondenheid met het leven. Dus is het volgens de Engelse psycholoog de ideale therapie. En als het aan Nezami ligt, hoef je daar straks niet meer voor door de dampkring.

Het klinkt niet ingewikkeld: een virtualrealityprogramma waarin je als een ruimtevaarder in de duisternis hangt met uitzicht op de aarde. Een kwestie van de juiste beelden en de juiste brillen, zou je denken.

Maar als je het geen entertainment noemt, maar therapie, als je wilt dat die beelden een blijvend, zelfs helend effect hebben, is het een ander verhaal. Dan is er onderzoek nodig, een pilot, een testgroep, medewerking van zorginstellingen en misschien zelfs wel een heel nieuwe kijk op geestelijke gezondheid. Nezami is al jaren bezig om het astronautenperspectief te introduceren als serieuze therapie. Over een paar maanden gaat de eerste fase van haar programma van start.

Een keer naar de aarde kijken is niet genoeg

Ze klinkt als een vrouw die dingen voor elkaar krijgt. Opgewekt, gedecideerd, tikkeltje gehaast. Nezami belt vanuit het kantoor in Londen waar ze ooit het ambitieuze besluit nam niet alleen individuele patiënten mentaal gezonder te maken, maar ook de samenleving als geheel. ‘Je kunt angst, depressie en eenzaamheid allemaal afzonderlijk behandelen, maar je kunt ook op zoek gaan naar het antwoord op de vraag waarom we zo massaal vastlopen.’

Haar antwoord op die vraag is vervreemding, die plaatsvindt op alle niveaus. Verloren verbindingen met elkaar, ons werk, de plek waar we leven. Op zoek naar de formule voor het bestrijden van die vervreemding kwam Nezami uit bij het overzichtseffect – een diep besef van de verwevenheid van al het leven dat astronauten overvalt als ze vanuit de ruimte naar de aarde kijken.

Hoe vaker astronauten de planeet van een afstand bekeken, hoe dieper het gevoel van verwantschap werd

Nezami promoveerde op de therapeutische waarde van die ervaring. In haar proefschrift borduurt ze verder op eerder onderzoek naar positieve effecten van natuur op onze psychische gesteldheid. Als uitzicht op een bos of zee de mentale gezondheid kan verbeteren, hoe zit het dan met uitzicht op alle bossen, alle zeeën, op de aarde als geheel?

Psychologen van de universiteit van Pennsylvania concludeerden in 2016 al dat het overzichtseffect overweldigende gevoelens van verwondering en liefde losmaakt en zelfs een blijvende mentaliteitsverandering teweeg kan brengen. Nezami koos in haar promotie voor een kwalitatieve studie. Geen stapels data, wel lange interviews met een handvol astronauten.

‘Ik wilde de diepte in, doorvragen. Dan is kwalitatief onderzoek geschikter want daarin kun je verder gaan dan alleen de conclusie dat iets een effect heeft. Ik wilde meer weten over hoe het dan werkt, wat de nuances zijn die de ervaring zo bijzonder maken.’

‘Ik kwam er bijvoorbeeld achter dat gevoelens van verwantschap een belangrijke rol spelen. En hoe vaker de astronauten de planeet van een afstand bekeken, hoe dieper dat gevoel van verwantschap werd. Eén keer naar de aarde kijken is dus geen garantie voor een overzichtseffect. Dat soort dingen zijn goed om te weten als je zo’n vr-programma ontwikkelt: een eenmalige ervaring zal waarschijnlijk geen blijvende impact hebben.’

‘Iets anders: wij associëren het overzichtseffect altijd met de blue marble, dat gedoodverfde beeld van een kwetsbaar bolletje. Eenzaam en van een organische schoonheid, met als enige menselijke sporen die van schade en vernieling.’

‘Maar ’s nachts geeft de aarde een totaal andere indruk. Niks eenzaamheid. De menselijke aanwezigheid is zichtbaar in ontelbaar bewegende lichtjes die de planeet een levendig, vitaal aanzien geven. Die kwetsbare “moeder aarde” raakt op de achtergrond en de mensen lijken niet meer uitsluitend vernietigers van hun thuisplaneet maar ook degenen die in de duisternis het licht ontsteken. Een ondernemende en hoopvolle soort waar je oplossingen van kunt verwachten. Dat nacht-gezicht blijkt minstens zo belangrijk voor de ervaring.’

Beter dan psychedelica

Nezami lacht om de vraag hoelang ze verwacht hier nog mee bezig te zijn. ‘Járen waarschijnlijk!’ Het is een levenswerk geworden, waar ze vele uren en eigen geld in stak.

‘Er zit op dit moment wel schot in de zaak, ik heb een goed team om me heen en het iSpace Research Lab in Canada ontfermt zich nu over de pilot. Maar als dat programma er straks is, zijn er nog heel wat hobbels te nemen.’

‘Dit project vraagt een andere mentaliteit in de gezondheidszorg. We zijn gewend alles te bestrijden met pillen en therapie gericht op de klachten van het individu. Maar wat als het probleem het individu overstijgt? Als die nare gevoelens een logisch uitvloeisel zijn van de manier waarop we leven en ons verhouden tot de wereld? Als het werkelijke probleem veelomvattender is, moet het ook met een veelomvattender therapie worden aangepakt.’

‘Het uitzicht op de gehele aarde is een overweldigende ervaring die grote invloed kan hebben op het brein. Astronauten komen terug met een blijvend besef van hun plek in – niet buiten – het heelal. Ze ervaren dat ze opgaan in iets groters. Het tegenovergestelde van de vervreemding die ons angstig en somber maakt.’

Het is vergelijkbaar, zegt Nezami, met de ervaring die psychedelica kunnen geven. ‘In depressieve staat blijven dezelfde gedachten zich in kringetjes herhalen. Er ontstaat als het ware een gesloten circuit in het brein. Psychedelica kunnen je uit die loop halen, er komen bij inname chemicaliën vrij die een nieuw pad in het brein activeren, of een al bestaand pad heractiveren: een ontsnappingsroute. Het trainen van het overzichtseffect kan hetzelfde doen, maar dan op een meer geleide en dus minder onvoorspelbare manier. Want wie psychedelica neemt, is overgeleverd aan zijn eigen psyche, terwijl wij de deelnemers stap voor stap begeleiden in wat ze zien en horen.’

Horen, ja, want behalve staren naar de aarde is het ook de bedoeling dat je naar haar luistert. Er wordt gewerkt aan een script waarin de wereld het woord tot de kijker richt.

‘Klinkt dit zweverig?’ Nezami grinnikt en beantwoordt dan haar eigen vraag: ‘Natuurlijk klinkt dit zweverig. Maar ik denk dat we niet zo bang moeten zijn voor een beetje zweverigheid. Overweldiging is een belangrijke component van het overzichtseffect en dat raakt aan spiritualiteit, het is iets waar wij in onze dolgedraaide levens nauwelijks nog aan toekomen. We werken, we racen, we slapen. Wanneer laten we ons raken en ontroeren door de sterren of de wolken?’

‘We weten inmiddels dat gevoelens van overweldiging ons kunnen helpen om zingeving en een gevoel van toebehoren, dat veel mensen missen, te vinden. Om dat in een vr-setting voor elkaar te krijgen, ondervangen we cruciale elementen van die ruimtereis die we niet kunnen nabootsen – de afstand, het isolement – met taal en muziek die de kijker in een astronaut-achtige staat van zijn kunnen brengen.’

Waarom het beeld van de aarde zo krachtig is

Klinkt prachtig, maar je kunt je afvragen of die holistische astronautenblik niet tegenstrijdig is met de vervuilende, nationalistische ruimtevaart-industrie die hem mogelijk maakt.

‘Natuurlijk’, zegt Nezami. ‘Maar er zijn nu eenmaal verschillende aspecten aan de ruimtevaart. Je hebt het ruimtevaarttoerisme, waarin het heelal geconsumeerd wordt voor eigen plezier. Je hebt de avontuurlijke kant ervan, de mens als ontdekkingsreiziger tussen de sterren. Je hebt de sector die mijnbouw in de ruimte ontwikkelt, puur gericht op exploitatie en je hebt een groep die zich bezighoudt met ethiek in de ruimtevaart. Alles wat we hier zijn, zijn we in de ruimte ook. Hebzuchtig maar ook liefdevol. Vernietigend én idealistisch.’

Nezami kiest voor de zachte kant van de ruimtevaart. Wie haar online zoekt, vindt al snel de TEDx-talk waarin ze een oude Cherokeelegende opvoert als motivatie voor haar werk.

Een opa vertelt zijn kleinzoon dat binnen in hem twee wolven vechten. Een wolf vol haat en wrok en een liefdevolle, vergevingsgezinde wolf. ‘Welke wolf wint?’ vraagt de kleinzoon. ‘Degene die jij het meeste voedt’, antwoordt de opa. Het is duidelijk welke wolf Nezami wil voeden. En wat volgens haar de juiste voeding is.

Staren naar de aarde tot we ons verweven weten met de bossen en de zeeën. ‘Er schuilt nu eenmaal een uitzonderlijke kracht in dat beeld’, zegt Nezami. Ook de psychologen uit Pennsylvania kwamen in hun studie tot dat inzicht: ‘Anders dan bijvoorbeeld de Grand Canyon heeft de planeet een onvoorstelbaar rijk en breed arsenaal aan betekenissen als je haar van buitenaf bekijkt. De allesomvattendheid van de aarde maakt haar tot symbool van alles wat in een mensenleven van betekenis is.’

In de herfst wordt dus de eerste pilot getest. Als er voldoende data en fondsen verzameld zijn, wil Nezami verder met een serie van verschillende vr-programma’s toegespitst op specifieke klachten. Tegen die tijd wil ze universiteiten betrekken die de vr-ervaring met hun onderzoek nog preciezer af kunnen stellen om zo tot een therapeutisch programma te komen waarin je toegespitst op specifieke klachten het overzichtseffect stap voor stap traint.

Net zo lang tot je – gewoon bij de psycholoog op de bank – de samenhang ziet die ruimtevaarders zien, hopelijk op kosten van de zorgverzekeraar.

Meer lezen?